योगको मर्मको खोजी

योगको उत्पत्ति संस्कृत शब्द 'युज' बाट भएको हो । युजको अर्थ हो 'जोड्नु' वा 'मिलाउनु' । यौगिक क्रियाहरूको माध्यमबाट शरीर, मन र आत्माका बीचमा संयोग स्थापित गर्नु नै योगको उद्देश्य हो ।

तर के यस्तो हुन सकिरहेको छ त ? यो कुराप्रति कुनै सन्देह छैन कि आज विश्वभर लाखौं मानिसहरू योगसँग जोडिएका छन् । देश, धर्म, रंग, भाषा, जातिको भेद नराखी यस आदिकालीन प्रणालीलाई मानिसहरूले स्वास्थ्यलाभ र फिटनेसको लागि प्रयोग गरिरहेका छन् । शरीर दुरुस्त राख्न र अनेक रोग/व्याधीबाट छुटकारा पाउन योगको विभिन्न प्रचलित रीतिहरूलाई वर्तमानमा प्रयोग गरिँदै आइएको छ । चिन्ता, अवसाद आदि मानसिक रोगहरूको निदानका लागि पनि मानिसहरूले योगको सहारा लिइरहेको पाइन्छ ।

पश्चिमी समाजको अभिजात्य वर्गमा त योग आफ्नो मूल स्थानमा भन्दा अझै लोकप्रिय छ । योगको आदिग्रन्थ पतञ्जली सूत्रको रचना हजारौं वर्षपहिले विद्याञ्चलमा भएको थियो । हिमालय र त्यस भेगसँग जोडिएका क्षेत्रमा योगको प्रार्दुभाव भएको हो । शनैःशनैः योग हाम्रो जीवनशैलीको अंग बन्यो । ऋषिमुनी एवं अनेकानेक साधुहरूले समाजमा योगको महत्त्वलाई मजबुती प्रदान गरे ।

योगका नयाँनयाँ शैलीहरू विकसित भए र जनमानसमा स्थापित पनि भए । दूर-सुदूरसम्म यसको प्रचार-प्रसार भयो । योग एउटा यस्तो वैज्ञानिक विद्याको रूपमा प्रकट भयो, जसको प्रयोगले रोग/व्याधीबाट बच्न सकियो । तर योभन्दा पनि कैयौं गुणा महत्त्वपूर्ण थियो, योगको आध्यात्मिक पक्ष । प्रत्येक जीवमा ब्रह्मको दर्शन एवं ब्रहमाण्डको समग्रता बुझ्न र त्यसलाई आत्मसात गर्नु योगको प्रमुख ध्येय तथा आश्चर्यजनक योगदान थियो ।

योग सामाजिक सौहार्दताको प्रणेता र पोषक बन्यो । भयो सहिष्णुताको प्रसार । मानव स्थित प्रज्ञतातर्फ अघि बढ्यो । मानसिक स्थिरता योगीहरूको पहिचान बन्यो । 'योगः चित्त वृत्तिनिरोधः'- पतञ्जलीको यो उद्घोष सार्थक भयो । मनको बेरोकटोक गतिमाथि नियन्त्रणको क्षमता योगाभ्यासीहरूले आर्जित गरे ।

तर समय सधैं गतिमान छ । निरन्तरतामा परिवर्तन पनि निहित छ । यद्यपि परिवर्तन एउटा सीधा रेखाजस्तो हुँदैन । त्यसमा उतार र चढाव दुवै हुन्छ । प्रगति छ भने अधोगति, उत्थान र पतन पनि छ । समयको चक्र अनिश्चित हुन्छ र असयंमित पनि ।

यस्तो समय आयो कि जब भौतिकवादले अध्यात्मलाई पछाडि धकेलिदियो । धनले मनलाई परास्त गरिदियो । बजारको चमकधमकको अगाडि आत्माको दियो मधुरो लाग्न थाल्यो । आफ्नो संस्कृति र जीवनशैलीप्रति आफैंमा हेय भाव उत्पन्न भयो । आत्मवितृष्णाबाट ग्रस्त हामीले आफ्नो गौरवशाली अतीतलाई नै भुल्यौं । साथै आत्मविश्वास र ऊर्जालाई पनि गुमायौं, जसको कारणले परिवर्तित समयमा जे श्रेष्ठ र ग्राह्य थियो, त्यसलाई अपनाउन सक्थ्यौं । धेरै थोक गुमायौं ।

र पायौं अनि अपनायौं कहिले ? जब त्यसमा भौतिकवादीहरूले आफ्नो मोहर लगाए । योग विद्याका जनकहरूले आफ्नो सनातन परम्परालाई विगत केही दसकदेखि पुनः समेट्ने प्रयास गरिरहेका छन् किनभने पाश्चात्य सभ्यताले अब योगलाई प्रामाणिकता दिइसकेको छ । तर यस्तो चमत्कार भयो कसरी ? किनभने भौतिक सफलता र विलासिताको सीमा मापनपश्चात् पनि पश्चिमाहरूलाई मनको शान्ति प्राप्त भएन, मनको अन्धकार हटेन, जीवनमा रिक्तता व्याप्त बनिरह्यो । माया प्राप्त भयो तर आनन्द आएन । यही नै त माया हो ।

थकित-पराजित भएर पश्चिमले पूर्वको लुकेको शक्ति खोजे । योग अपनाए । हामीले भन्दा धेरै अपनाए । कहाँसम्म भने कैयौंको लागि यो अभूतपूर्व व्यवसाय बनेको छ । पाखण्ड र अपरिपक्व ज्ञानको प्रयोग गरेर अनेकौं तथाकथित योगीहरूले आफ्नो ढुकुटी भरिरहेका छन् । यस्तो हुनु दुर्भाग्यपूर्ण हो । तर मलाई विश्वास छ, वास्तविक र सच्चा योग साधनामात्रै शिखरसम्म पुग्न सक्छ ।

यद्यपि खुसीको विषय के छ भने हामी सबैले हिमालय एवं उपमहाद्वीपको प्राचीन योग विज्ञानलाई पुनः पहिचान गर्न थालेका छौं । तर जसरी प्रायः हुने गर्छ, बिर्सिएका परम्पराको पुनर्जन्म हुँदा पनि हामी त्यो शाश्वत विद्याको सम्पूर्ण रूपमा वा उचित लाभ उठाउन सक्दैनौं ।

धेरैजसो मानिसका लागि आज योग विद्या केवल केही आसनहरूको संग्रहमात्र हो, जसको माध्यमबाट शारीरिक स्वास्थ्य बनाइराख्न चाहन्छौं । ध्यानक्रियाहरूको मद्दतले हामी केही मानसिक विग्रहको उपचार पनि खोजी गर्छौं । निसन्देह, यसरी लगातार गरिने प्रयास लाभप्रद हुन्छ र हामी निरोगी कायाको दिशामा अघि बढ्छौं । आरोग्य जीवन बनाउने प्रयास गर्छौं ।

तर के मानव जीवन शरीर मात्र हो ? वास्तविक जीवन त देहमा निहित छैन, त्यसबाहेक छ । आनन्द, उल्लास र आत्मीयता त सच्चा चित्तमा मात्रै विराजमान हुन्छ । ईश्वरको एउटा नाम 'सच्चिदानन्द' त्यसै भएको होइन । त्यसमा मानव जीवनको मर्म समाहित छ । भवसागरमा फसेको डुंगाको लागि त्यही नै किनारा हो । त्यही मात्र एक मात्र र अन्तिम सत्य हो । जसले त्यो सत्यलाई बुझ्यो, उसले सबलाई अपनायो । म रहिनँ, तिमी रहेनौ । सबै एउटै परमको अंश बन्यौं । फेरि किन छल, केको लोभ, किन प्रपञ्च ? स्वयंलाई किन धोखा ? बस, आनन्द नै आनन्द ।

यही नै हो योगको वास्तविक गन्तव्य । अंगप्रत्यंगको आसनभन्दा अघि बढेर आफ्नो चैतन्य खोज्नु हो, विवेकको साधना हो, मनको विग्रह नियन्त्रित गर्नु हो, आत्मसाक्षात्कार गर्नु हो योग । आउनुस् सच्चा योगको मार्गमा अग्रसर बनौं ।