सन्दर्भः विश्व कुष्ठरोग दिवस-आत्मसम्मानको रक्षा

आज ६४ औं विश्व कुष्ठरोग दिवस । १९५४ बाट मनाउन थालिएको हो । यो दिवसको सम्बन्ध जनवरी महिनाको अन्तिम आइतबारसँग जोडिएको छ । किनकि त्यही दिन अहिंसावादी महामानव महात्मा गान्धीको मृत्यु भएको थियो । विश्वबाट कुष्ठरोग निवारण गरी कुष्ठप्रभावितप्रतिको भेदभाव हटाउनुपर्छ भन्नेमा प्रतिबद्ध थिए गान्धी । फ्रान्सका प्रसिद्ध मानवतावादी एमआर फेलोरियोले गान्धीबाट प्रभावित भई उनकै प्रेरणाबाट कुष्ठरोग दिवस मनाउन थालेका थिए । यस दिवसको अभियानको उत्प्रेरणाले विश्वभर कुष्ठरोगको निवारण, न्यूनीकरण तथा प्रभावितप्रति हुने भेदभावमा कमी हुँदै आइरहेको छ ।

यस वर्ष विश्व कुष्ठरोग दिवसको नारा 'समयमै कुष्ठरोगको उपचार गरौं, अपांगता हुनबाट बचौं' भन्ने रहेको छ । नेपालबाट पनि कुष्ठरोग निवारणको घोषणा गरिएको भए पनि निवारणको स्थितिबाट थप न्यूनीकरणतर्फ उन्मुख हुनु तथा कुष्ठरोगको कारण अपांगता, असहाय तथा विपन्न भएकालाई समुचित व्यवस्थापन गर्दै जानु अहिलेको चुनौती हो ।

विश्व स्वास्थ्य संगठनले यस रोगलाई विश्वका सबै राष्ट्रबाट प्रति दस हजार मानिसमा एकभन्दा कममा झारी निवारण गर्ने कार्यक्रम राखेकोमा पूर्णतः सफल भएको छ । नेपालमा सन् २०१६ सम्ममा एक लाख ७८ हजारभन्दा बढी कुष्ठरोग लागेका व्यक्तिले बहुऔषधि उपचार विधिबाट उपचार पूरा गरेका छन् । कुष्ठरोगको कारण हालसम्म करिब ३० हजारजना अपांग भएको अनुमान छ । यसैगरी आर्थिक वर्ष ०७२÷७३ सम्ममा नयाँ बिरामीको संख्या ३०५४ रहेको छ । यो संख्या प्रति दस हजारमा ०.८९ हो । कुष्ठरोग समयमै पत्ता लगाई उपचार गरेमा कुरूप तथा अंगभंग हुनबाट जोगिनुका साथै रोग निको हुनेमा सन्देह छैन ।

कुष्ठरोग बहुऔषधी उपचार विधिबाट निको हुने रोग हो । यसको नियन्त्रण र उल्मूलनतर्फ स्वास्थ्यकर्मी, यससँग सम्बद्ध संघसंस्था, समाजसेवी क्रियाशील रहँदै आए पनि लक्ष्यमा पुग्न अझै धेरै गर्न बाँकी छ । त्यसैले यस रोगलाई हेलचक्राईंको रूपमा नहेरी कार्यक्रम विस्तार गर्दै थप प्रतिफलउन्मुख बनाउन जरुरी छ ।

नेपाल कुष्ठरोग निवारण संघ विगत ४७ वर्षदेखि नेपालमा कुष्ठरोग नियन्त्रण, निवारण र न्यूनीकरण अभियानमा संलग्न रहँदै आएको छ । नेपाल सरकारको सहकार्यमा असक्त, असहाय, अपांग, विपन्न कुष्ठप्रभावितको लालनपालनमा गम्भीरतापूर्वक लागिरहेको छ । यस संस्थाले आफ्नै पहलमा तीन सय कुष्ठ प्रभावित र उनीहरूका परिवारलाई समाजमा पुनस्र्थापित गराइसकेको छ । त्यसैगरी उनीहरूका बालबालिकालाई छात्रावाससहितको निःशुल्क विद्यालय शिक्षा, प्राविधिक शिक्षा र व्यावसायिक तालिम प्रदान गर्दै आइरहेको छ ।

यसबाहेक संघले आफ्ना चारवटै क्षेत्रीय शाखामार्फत कुष्ठप्रभावितको विस्थापन, निरोध कार्यक्रम र कुष्ठरोग न्यूनीकरण गर्न स्किन क्याम्प, सचेतनामूलक कार्यक्रम सञ्चालन गर्दै आइरहेको यहाँ स्मरणीय छ । संस्थाका कार्यक्रम दिगो बनाउन आन्तरिक स्रोत परिचालन गरी चारवटै क्षेत्रीय शाखालाई सक्षम र सक्रिय बनाई कुष्ठप्रभावित एवं तिनका परिवारलाई शिक्षाको माध्यमबाट आर्थिक रूपले सम्पन्न बनाई उनीहरूको हकअधिकार संरक्षणको लागि संघ क्रियाशील छ ।

अझै पनि देशका विभिन्न जिल्लामा कुष्ठरोगको प्रभाव देखिएकाले सोको नियन्त्रण र न्यूनीकरण गर्नु तथा विभिन्न भागमा रहेका विपन्न, असक्त, असहाय कुष्ठप्रभावितको लालनपालन, औषधोपचार, पुनस्र्थापना र उनीहरूका बालबालिकालाई प्राविधिक तथा उच्च शिक्षामा सहयोग गर्नुपर्ने आवश्यकता टड्कारो छ । कुष्ठप्रभावितको हीनताबोध र लघुताभासपूर्ण मनोवैज्ञानिक अवस्थामा परिवर्तन ल्याउनु आवश्यक छ । कसैले पनि आफ्नो अधिकार सुरक्षित गर्न हिच्किचाउनु हुँदैन ।

अतः कुष्ठप्रभावितको हकअधिकार रक्षा गर्दै यथासम्भव सहायता पुर्‍याउन तथा यस रोगको न्यूनीकरण र नियन्त्रण गर्न जनचेतनामूलक कार्यक्रमलाई निरन्तरता दिन संघ सबैसँग हातेमालो गर्न सदैव तयार छ । हाम्रो यो यात्रामा नेपाल सरकार, गैरसरकारी संघसंस्था विदेशी दातृ निकाय, समाजसेवी, स्थानीय दाता, बुद्धिजीवी, मानवअधिकारकर्मी, पत्रकार, राजनीतिकर्मी, शिक्षक, विद्यार्थीलगायत समस्त महानुभावसँग हामी विनम्रतापूर्वक आग्रह गर्दछौं ।

विश्वबाट कुष्ठरोग निर्मूल गरिए पनि अझै पूर्णरूपमा उल्मूलन हुन सकेको छैन । कुष्ठप्रभावित आर्थिक, मानसिक र शारीरिक रूपले अझै पीडित छन् । कुष्ठरोगको न्यूनीकरण तथा प्रभावितप्रतिको भेदभावको अन्त्य आजको आवश्यकता हो । चेतनामूलक कार्यक्रमको माध्ययमबाट यसको न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ तर रोग लुकाउने र रोग लागेका व्यक्तिका परिवार पनि रुढिवाढी चिन्तनको पछि लागेर घरमा कुष्ठरोग लागेको व्यक्ति भएको बताउन नचाहने परम्पराले यसको उल्मूलनमा बाधा उत्पन्न भएको छ । आधुनिक औषधोपचारले कुष्ठरोग निको हुने भए पनि समाजमा यो रोगप्रतिको नकारात्मक धारणा, अन्धविश्वास र भ्रम अन्त्य गर्नु र उनीहरूलाई समाजमै पुनस्र्थापना गराउनु आजको चुनौती हो ।

कुष्ठरोग के हो ?

कुष्ठरोग आँखाले देख्न नसकिने माइक्रोब्याक्टेरियम लेप्रे नामको सूक्ष्म किटाणुबाट लाग्ने रोग हो । यो रोगले खास गरेर छाला, स्नायुमा असर गर्दछ । यो प्राचीनकालदेखि नै मानिससँग परिचित भए पनि सन् १९८३ मा मात्र नर्वेका वैज्ञानिक डा. जीए ह्यान्सनले कुष्ठरोग किटाणुको कारणले हुने रोग भनी पत्ता लगाएका हुन् ।

कुष्ठरोगका लक्षण

शरीरको कुनै पनि भागमा लाटो वा फुस्रो दाग देखा पर्नु, विस्तारै उक्त दागमा रौं झरेर जानु, पसिना नआउनु र नचिलाउनु यस रोगका लक्षण हुन् । स्नायुमा असर पर्दा हातखुट्टा लगातार झमझम हुने गर्छन् । छालाको नमुनाबाट लिएको तन्तुको रस जाँच गर्दा यो रोगका किटाणु देखा पर्छन् । माथि उल्लिखित चिन्ह र लक्षणबाहेक अनुहार र कानका लोतीमा गिर्खा देखिनु, छाला चम्किलो र बाक्लो हुनु तथा आँखीभौं झरेर जानु कुष्ठरोगका लक्षण हुन् । पछि गएर हातखुट्टाका औंला लाटो तथा कमजोर भई खुम्चिँदै गएर अन्त्यमा अंगभंग पनि हुन सक्छ ।

यस्ता लक्षण देखापरेमा तत्काल नजिकैको स्वास्थ्य संस्थामा गई परीक्षण गराई चिकित्सकको सल्लाहबमोजिम नियमित औषधि सेवन गरेमा कुष्ठरोग पूर्णरूपमा निको हुन्छ र अंगभंग हुनबाट बच्न सकिन्छ । यस रोगको औषधी नेपालका सबै अस्पताल, प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्र, स्वास्थ्य चौकीमा निःशुल्क पाइन्छ ।

कुष्ठरोगको एक मात्रा औषधीले ९९ प्रतिशत किटाणु निष्क्रिय पार्ने भएकाले औषधी सेवन गरिसकेका बिरामीबाट यो रोग अरूलाई सर्दैन । यस्ता विषयलाई समाजमा उजागर गर्नु तथा कुष्ठप्रभावित व्यक्तिलाई समाजमा आदर सम्मानका साथ स्थापित गराउनुपर्छ । कुष्ठरोगीलाई कुनै पनि प्रकारका भेदभाव गर्नु हुँदैन । उनीहरूको हकअधिकारको संरक्षण गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता स्थापित गर्नु यस दिवसको मूल उद्देश्य हो ।

कुष्ठरोग निवारण संघले विगत चार दसकदेखि स्वयं कुष्ठप्रभावित तथा असक्त, असहाय कुष्ठप्रभावितका करिब १२ सय सन्ततिलाई निःशुल्क शैक्षिक तथा व्यावसायिक तालिम कार्यक्रमको माध्ययमबाट आत्मनिर्भर बनाउन सफल भएको छ । प्रभावितका सन्ततिले स्वदेश तथा विदेशमा समेत रोजगारका अवसर प्राप्त गरी आफ्ना असक्त, अपांगता भएका बाबुआमाको हेरचाह र स्याहार-सुसारमा सहयोग पुर्‍याउँदै आइरहेका छन् । संघले विगतमा कुष्ठरोगका कारण समाजबाट अपहेलित तथा बहिष्कृत करिब तीन सय कुष्ठप्रभावितलाई आबासको व्यवस्था गरी पुनर्बास गराएको छ ।

कुष्ठरोग निवारण संघ २०२६ सालमा स्थापित निस्वार्थ भावनाका स्वयंसेवी संलग्न सामाजिक संस्था हो । संघले नेपालमा कुष्ठरोग नियन्त्रण र न्यूनीकरण गर्ने अभियानमा नेपाल सरकारलाई साथ दिँदै पनि आइरहेको छ । वैदेशिक सहयोग रकम पूर्णरूपमा बन्द भएको सन्दर्भमा संस्थाले आफ्नो आन्तरिक स्रोत परिचालन गरी असक्त, असहाय, विपन्न कुष्ठप्रभावित तथा उनीहरूका बालबालिकाको निमित्त कल्याणकारी एवं शैक्षिक कार्यक्रमलाई निरन्तरता दिइरहेको छ । यस्तो पवित्र उद्देश्यले क्रियाशील संस्थाप्रति सबैको सरोकार भएमा कुष्ठप्रभावितको सेवामा सहयोग पुग्नेछ ।

संघको मूल लक्ष्य र उद्देश्य भनेकै नेपालमा कुष्ठरोगको नियन्त्रण र न्यूनीकरण गर्ने सरकारको अभियानलाई सहयोग पुर्‍याउन आवश्यक योजना बनाई त्यसको कार्यान्वयन गर्ने-गराउने र असक्त, असहाय र विपन्न कुष्ठप्रभावितको कल्याणका निमित्त कार्यक्रम बनाई सहायता उपलब्ध गराउने रहेको छ । संघले यसै उद्देश्यअनुरूपका कार्यक्रमलाई निरन्तर सञ्चालन गर्दै आइरहेको छ ।

संघको धरान, पोखरा, नेपालगन्ज र धनगढी गरी चारवटा शाखाले पनि कुष्ठरोग नियन्त्रण, न्यूनीकरण तथा प्रभावितप्रतिको भेदभाव अन्त्यको लागि विभिन्न क्याम्पस, स्कुलहरूमा प्रशिक्षण दिनुका साथै सञ्चारमाध्यमबाट सचेतनामूलक कार्यक्रम सञ्चालन गर्दै आइरहेका छन् । त्यसैगरी प्रभावित जिल्लामा स्किन क्याम्पमार्फत कुष्ठरोगका बिरामीको पहिचान गरी उपचारमा सहजीकरण गर्दै आइरहेका छन् ।

तर रोग लुकाउने र रोग लागेका व्यक्तिका परिवार पनि रुढिवाढी चिन्तनको पछि लागेर घरमा कुष्ठरोग लागेको व्यक्ति भएको बताउन नचाहने परम्पराले यसको उन्मूलनमा वाधा उत्पन्न भएको छ । आधुनिक औषधोपचारले कुष्ठरोग निको हुने भए पनि समाजमा यो रोगप्रतिको नकारात्मक धारणा, अन्धविश्वास र भ्रम अन्त्य गर्नु र उनीहरूलाई समाजमै पुनस्र्थापना गराउनु आजको चुनौती हो । शैक्षिक कार्यक्रम तथा व्यावसायिक तालिमको माध्यमबाट कुष्ठप्रभावितको शारीरिक तथा आर्थिक उत्थानमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्न सकिन्छ, साधन र स्रोतको पूर्णता हुन सकेमा । देशका कुना-कुनामा रहेका कुष्ठरोग लागेका व्यक्तिको पहिचान गरी उनीहरूको निःशुल्क उपचार र व्यवस्थापन गर्नु चुनौतीपूर्ण छ ।