‘भनौं कि नभनौं' निबन्धमाथि विचरण

भनौं कि नभनौं... ! सन्देहै सन्देहले धुस्स परेको वाक्यांश यो ! सन्देहका स्वर निकाल्ने यी अक्षर संयोजन ! म भन्ने कुनै पनि फजुल जन्तुको संकोचन होइन । एकै झुल्कामा खुलस्त हुन्न वाक्यांश- भनौं कि नभनौं ! के रहेछ त्यत्रो खुल्दुलीले खचाखच कौतूहलले लरखराउँदो- भनौं कि नभनौं ! वाक्यांश यो ! रसी नै रहेँ, पोखिएर भलभली- मन, चेत, सोचाइका सोच सँगालेर ।

पोखिनु त एक लहर रहेछ । अन्तरालदेखिको भित्री रहर ! त्यही भित्री अन्तरालका रहरका भलभली लहर त हो नि आनन्दका स्रोत गर्भ ! हामी त्यसमै रमाउने रमिते ! रमाउनु एक मोक्षप्रद अवसर हो । मोक्षप्रद अवसर जीवनदायिनी हुन्छ । निबन्धहरू जो निर्बन्ध लेखिन्छन्, लेखिएका हुन्छन् । पढ्दापढ्दै मन त मन्त्रमुग्ध भइदिन्छ । मोहिनीले मुग्ध आकर्षण गरेझैं । लोभ्याएझैं ! अदृश्य स्पर्श गरेझैं ! सुमसुम्याएझैं ! भन्नै सकिन्न के झैं के झैं !

आँखाका नानीहरू तिनमै गढेका छन् । अक्षरहरू उफ्रीउफ्री नाच्न थालेझैं बुर्लुक बुर्लुक बुर्लुकिँदै ! चिन्तनका चेतहरू त्यसमै रमाइरहे । आनन्दका लहरहरू लहराइरहे । मन मुग्ध बन्यो ! मन मुग्ध हुनु त रैछ- मोक्ष धामको अवसर ! संकोचबिनाका निसंकोच मनमय क्षण मोक्षप्रद, माक्षदायिनी ! जुन बेला मनमा कुनै पनि पीरव्यथा रहन्न भित्री मनका पिँढमा त्यही हुँदै रै'छ मोक्ष सार समय ! मोक्ष त अनावश्यक पीर, चिन्ता मुक्तिको क्षणहरूले सुमसुम्याउँदो जीवन्त अनुभूतिहरू !

भनौं कि नभनौं ‘रोदन'का स्वरलहरी हुन् ! शब्द संरचनाका, चिन्तन विन्यासका, अभिव्यक्तिका अभिव्यञ्जना ! कौतूहल बनाउने, सन्देहका शब्द- स्वर ! भनौं अर्थात् अर्थबोधक ! मनलाई उद्वेलित बनायो- छाल तरंगजस्तै ! आखिर त एक छाल नै हो ! तरंगी नै रहन्छन् अदृश्य रूपमा भित्रभित्रै मनभरि चिन्तनभरि !

मनमनै वाचन गरेँ ! यस्तो रहेछ पर्दा उघार्दा अनुच्छेद/पहिलो पाराः
‘औंसीको रातमा ठूलाठूला असिनाले सिसाको झ्यालमा हानेजस्तै दुःख लाग्यो सुनेर ! सम्बद्धका लागि मांगलिक होला भलै तर मलाई रामोराम अमंगल नै लाग्यो । कसैका बारेमा खबर सुन्नु सुनाउनु प्रत्यक्ष' मार्फत जे जे भए पनि केही राम्रो र केही नराम्रो अनुभूत पक्कै हुन्छ । अभिव्यक्त नहुन सक्छ सजिलै, त्यो अर्कै कुरा हो ।' ‘भनौं कि नभनौं' संग्रहको आचमन अनुच्छेद यो । सबै नै जसो अनुच्छेदहरू यही ढाँचाकाँचामा रंगिएका छन् । रंगिनुले लेखन अभिव्यक्ति कला, शैली, सीप, शब्द संयोजन, वाक्य विन्यास, शिल्प साधना-विज्ञानलाई अँगाल्छ । प्रतिनिधित्व गर्छ भनौं... के छ र... !

निबन्ध निर्बन्ध बन्छन् जहाँ निबन्धै निबन्धमा निबन्धकार उद्दीपनका सशक्त पखेटा फट्फटाई अन्तरिक्ष यात्रा भर्न सक्षम बनिदिन्छ । निबन्धकार जबजब अन्तरिक्ष यात्रा भर्न सक्षम बन्छन्, निबन्धले जीवन-जगत्का जुनकुनै पक्षलाई सार्थक अँगालो हाल्छन् ।

निबन्ध निर्बन्ध विचरण ठान्छु, मान्छु जीवन दर्शन, विज्ञान, संस्कार रञ्जित संस्कृति सबै निबन्धका निर्बन्ध विचरणका अन्तरिक्ष बन्छन् । तिनै निर्बन्ध विचरण पद्धतिसित सिउरिएका हुन्छन् । स्वच्छन्द निबन्धकारिता । श्री ॐ श्रेष्ठ ‘रोदन'का यस्तै निबन्धकारितामा श्वासप्रश्वास लिइरहेका हुन्छन्, भेटिन्छन् सँगालोभरि ।

निबन्ध निर्बन्ध बन्छन् जहाँ निबन्धै निबन्धमा निबन्धकार उद्दीपनका सशक्त पखेटा फट्फटाई अन्तरिक्ष यात्रा भर्न सक्षम बनिदिन्छ । निबन्धकार जबजब अन्तरिक्ष यात्रा भर्न सक्षम बन्छन्, निबन्धले जीवनजगत्का जुनकुनै पक्षलाई सार्थक अँगालो हाल्छन् । त्यस अवसरमा त हो कि निबन्धले स्वच्छन्दतापूर्वक म्वाइँ खान्छन्, चुक्कचुक्क औपन्यासिक ढाँचाकाँचाहरूका जीउभरि । चुक्कचुक्क चुम्बनका अनेक आयाम छन् । निधारै निधारभरि म्वाइँ ख्वाउनुहोस्- म्वाइँका महिमा बौद्धिक चिन्तन चेतलाई अनुपम मायाभाव खन्याइरहेको यथार्थ भाव मुत्र्याइरहेको हुन्छ ।

आँखैआँखामा आँखाभरि चुक्क म्वाइँका चुस्की दिनुस् यहाँले दृष्टिकोणहरूलाई कोणिक/आयामिक दृष्टिलाई स्नेह सम्मान टप्काइरहनु भएझैं हुनेछ । श्रवण गर्ने कानहरूका श्रवणेन्द्रियलाई म्वाइँ दिनुस् हजुरले तीक्ष्ण श्रवण शक्तिलाई चुमिरहनुभएको हुनेछ । ध्राणेन्द्रीय-नाकलाई म्वाइँ दिनुस्- ध्राणशक्तिप्रति सम्मान- श्रद्धा अर्पिरहेसरह हुनेछ । सुगन्ध र दुर्गन्ध छुट्याउने ध्राणेन्द्रिय नाक नेपाली संस्कारको पाटोमा मानसम्मान, इज्जत, गौरवगाथाका कीर्ति धान्न सक्दो सामथ्र्यबोधक व्यञ्जनाका विम्बबोधक बनिदिन्छ ।

भनौं कि नभनौं श्री ॐ का श्रेष्ठ रोदन ध्वनि संकेत बन्छन् निबन्धकारिताहरूमा । निबन्धका मिठासपूर्ण स्वाद लिन दोहोर्‍याई दोहोर्‍याई वाचन गरेँ, मनमनै । शैली शिल्प साधनाका साधकहरूका शृंगारै हुन् । भन्न मन पराएर नि कति असहज स्थितिका साङ्लो बढाइका चंगुल आफ्नै वरपरका परिवेश बोधक अभिव्यक्तिका अभिव्यञ्जनाहरू बन्न अनुभूत गर्न सकिन्छ ‘भनौं कि नभनौं' निबन्धका दफादफामा । यी केही पंक्ति यस्तै अनुभूतिगम्य अभिव्यञ्जना रहेका छन्- उदाहरणस्वरूपः

‘असामञ्जस्यको साङ्लोले बाँधिएको छु म, तसर्थ औपचारिकताको पनि बीउ छर्न नसकूँला सायद । अँध्यारो मन र उज्यालो मनमा असमान भएर समान देखिरहेको छु । समान भएर असमान देखिरहेका छन्- आँखाभित्रका आँखाहरूले । भन्न सक्दिनँ म जय र पराजय । सत्य र असत्यमा अन्तर के के छन् भनेर । साँच्चै ढाँटेको होइन मैले । त्यो साँझले मेरो विश्वासको भण्डारमा नराम्रोसँग डढेलो लागेको छ । अरूको त के कुरा, आफैंलाई पनि विश्वास गर्न छाडेको छु मैले ।'

‘अहिले पनि म देखिरहेको छु एकातिर रातो सिन्दूर सन्त्रासको र अर्कोतिर कालो सिन्दूर छ मोहिनीको । भन्नुपर्ने सबै भनिसकेँ । अरू म के भनूँ ।' लक्षणा र व्यञ्जना शिल्प साधनामा अभिव्यञ्जित ‘रातो सिन्दूर सन्त्रास र कालो सिन्दूर मोहिनीको' सांस्कृतिक संस्कार मण्डित छन् । नेवार संस्कृतिमा मात्र अद्यावधिक रातो सिन्दूर र कालो सिन्दूर मोहिनी संस्कारजन्य यी वाक्यांश गम्भीर चिन्तन र विमर्श चाहन्छन् । रातो सिन्दूर शुभ विजयको सांकेतिक रङ हो । अर्कोतिर कालो सिन्दूर- मोहिनी विजयोत्सव सूचक आराधना पूजा, अर्चना आदि अवसरमा प्रयुक्त विधिअनुसार थापिने दियो ।

सलेदोको ध्वाँसो संकलित सलेदो पात्रको कालो टिको/सिन्दूर बनेको छ । प्रज्ज्वलित दियो रातो हुन्छ । सबैलाई थाहा छ । तर, प्रज्ज्वलित सलेदोको दीपशिखा कालो मोहिनी सिन्दूर बन्छ । किन्तु, यहाँ श्री ॐका श्रेष्ठ निबन्धकार सामुदायिक संस्कार मण्डित मोहिनी सिन्दूरलाई किंबा कालो मोहिनी सिन्दूरलाई बिट मारिने/अन्तिम संस्कारको सिन्दूरका विम्ब बोधक बनाई प्रयुक्त गरिएको अनुभूत गर्छु ।

साहित्यिक संरचनामा आआफ्ना सांस्कृतिक संचेतना मूर्त या अमूर्त तवरले अभिव्यक्त भए, गरिएका हुन्छन् । सांस्कृतिक संचेतनाका सम्वाहक अध्ययता भएको नाताले प्रसंगवश रंग सिन्दूरका दुई भेदका विमर्श गर्न पुगेँ । अर्को तिनै सिन्दूर भेदका अभिव्यक्तिको प्रसंगमै ‘एकातिर र अर्कोतिर शब्दहरू प्रयोग भए, गरिएका छन् । अर्कोतिर यी दुई शब्दले वर्तमान स्थितिका समाजका दुई वर्ग विभेदलाई प्रतिनिधित्व गर्छन् । यी दुई एकातिर र अर्कोतिर शब्दहरूले वर्ग मेटाउने वाचाबन्धन गर्ने र गरी पाएका सामाजिक, आर्थिक, औद्योगिक, वित्तका विज्ञ र अनभिज्ञ तथा राजनीतिक पक्षधरहरूलाई इंगित गर्छन् ।

त्यसैले असामञ्जस्यको साङ्लोले बाँधिएको अनुभूति ‘भनौं कि नभनौं' निबन्धका अन्तरवस्तु बनेको छ । प्रयुक्त अँध्यारो मन र उज्यालो मन असमान व्यवहार र वस्तुस्थितिको सम्वाहक प्रतिनिधि शब्द बनेका छन् । अर्को वाक्य ‘समान भएर असमान देखिरहेका छन्- आँखाभित्रका आँखाहरूले । समान् छन् दुई आँखाहरू । तर पनि यस्तो अनुभूति दिलाउँछन् तिनै आँखाहरू कि तिनीहरू दुई वर्ग भेद देखिरहेछन् । यही अनुभूत गर्न सकिने नितान्त सूक्ष्म प्रहारयुक्त व्यंग्य अन्तर निहित छ । अनि आँखाभित्रका आँखाहरू शब्द संयोजनले आँखाका दुई भेद जाहेर गर्छन्- एक सरसर्ती हेरिने सामान्य आँखा अर्को भित्री तहबाट अन्तरालसम्मकै तह छिचोल्ने आँखा ।

निबन्ध लेखन त्यसैले निर्बन्ध विचरण कर्म ठहर्छ । ठहर्छ उत्तिकै स्वच्छन्द गहिराइका तहसम्म डुबुल्किएर । निर्बन्ध विचरण गर्दै निबन्ध लेख्दाको अनुपम आनन्द स्वर्णिम अन्तरीक्ष यात्राजस्तै हुन्छ । निबन्धकार स्रष्टाका सार्थक निबन्धमाथि विवेकपूर्ण विचरण गर्दाका यी अनुभूति पनि उस्तै हुँदो रहेछ । बिट मार्नुअगाडि ‘भनौं कि नभनौं' निबन्ध संग्रहका पात्रका पात्रतामूलक एकदुई हरफ उद्धरण गर्न रहर मेट्छुः  

‘मैले जानेको ज्ञान पनि यत्ति हो । आफूसँग जति घात गरे पनि अरूलाई दिएको विश्वासमा कस्तै परिस्थितिमा पनि घात नगर्ने ! यसैलाई मन्त्र ठानेको मैले ।'