फ्ल्यासब्याकमा बुद्धचोक

चितवनको कृष्णपुर । नजिकै क्यान्सर अस्पताल छ । गौरीगन्ज, प्रेमबस्ती, बसपार्क र एअरपोर्ट छुट्टिने चौबाटो । घरघरका निधारमा लेखिएको छ बुद्धचोक । अम्बरबहादुर गुरुङ त्यहाँका पुराना बासिन्दा । प्रशस्त जग्गाजमिन थियो उनको । उनकै नाममा 'अम्बरे चोक' भनिन्थ्यो त्यो ठाउँलाई पहिले । भरतपुरको 'हाकिम चोक' पनि त्यसैगरी त्यहाँ निवासी एकजना सरकारी कर्मचारीकै कारण नामांकित भएको थियो । पछि हाकिमलाई विस्थापित गरे ऐतिहासिक पात्र पृथ्वीले । नयाँ नाम 'पृथ्वीचोक' त राखियो तर उनै हाकिम अस्तित्वमा छन् अझै, राजमार्गछेउका घरका भित्ताभित्तामा । तर, अम्बरे चोकको हकमा विपरीत भयो । अम्बर काकाको अमरता लामो नरहने भयो । बुद्धले छायाँमा पारे उनलाई ।

झन्डै तीन दशक पहिलेको समाज । सूचना र मनोरञ्जनका माध्यम सीमित थिए । न्यासनल पानासोनिक वा फिलिप्स रेडियो देखिन्थे केही घरमा । त्यसमा पनि रेडियो नेपालको मोनोटोनस खबर सुन्दासुन्दा आजित थिए मान्छे । आखिर पञ्चायती मुखपत्र न थियो त्यो । टेलिभिजन दुर्लभ नै थियो । अनि गोरखापत्र पहुँचबाहिर । रेडियोको कान निमोठ्दा कहिलेकाहीँ सुनिन्थ्यो, 'यो अल इन्डिया रेडियो हो । अब दर्शन ठाकुरबाट समाचार सुन्नुहोस् ।' त्यस बखत बीबीसी नेपाली सेवामात्र पन्ध्र मिनेट बज्थ्यो, साँझको प्रसारण । त्यसले तृप्ति मिलेन जिज्ञासु र विद्रोही मनहरूलाई । अनि बुझीनबुझी बीबीसी हिन्दी सुन्ने गर्थे हाम्रा मामा-काका पुस्ता, आफ्ना दौंतरीको साथमा । नेपाली कांग्रेस र संयुक्त वाममोर्चाको गठबन्धनमा निरंकुश राजतन्त्रविरुद्ध आन्दोलन चल्दैथियो देशभर । 'क्षेत्रपाटीस्थित गणेशमानको निवास चाक्सीबारीको बैठकले के निर्णय गर्‍यो ?

' बिस्तारमा बुझ्न बीबीसीको हिन्दी संस्करणतर्फ सबैको ध्यान एकोहोरिन्थ्यो । तिनै तात्तातो खबर आदानप्रदान हुन्थे भोलिपल्ट बुद्धचोकमा, दीपक दाइको दोकानको गुलियो चिया घुटयाउँदै । हटकेक न्युज । कालान्तरमा अम्बरे चोकले बीबीसी चोकको इनफर्मल नाम धारण गर्‍यो- ब्रेकिंग न्युज सुन्ने, सुनाउने । राजनीति नै केन्द्रीय विषय हुन्थ्यो त्यहाँ । परिवेश भने असहज थियो तिनताका । साप्ताहिक पत्रिकाको गजबको क्रेज थियो । देशान्तर, पुनर्जागरण, दृष्टि, छलफलजस्ता पत्रिका कहिले हात पर्ने हो ? व्यग्र प्रतीक्षामा हुन्थे सबै । राष्ट्रिय पञ्चायतमा भीमबहादुर ( श्रेष्ठ), भेटवाल (जागृत प्रसाद)ले के बोले ?

रूपचन्द्र विष्टले अर्को तोप के पड्काए ? पद्मरत्न तुलाधर, द्रोणप्रसाद आचार्य, गम्भीरजंग कार्की आदि जनपक्षीय नेताको भनाइ के रह्यो ? यिनै बहस हुन्थे हप्ता दिनसम्म । साप्ताहिक पत्रिकाका नयाँ अंक हात नलागेसम्म बहसका लागि महत्वपूर्ण मसला बनिरहन्थे तिनै बासी पत्रिका । दोहोर्‍याई तेहर्‍यई पढिन्थे अखबारका हेडलाइन । काठमाडौंबाट कोही घर फर्कंदैछ भने भनिन्थ्यो, 'फलानो फलानो पत्रिका ल्याउन नबिर्सनू है ।'

राजनीतिक प्रशिक्षकहरूले गोप्य रूपमा ल्याएका माक्र्स, लेनिन, माओका रेडबुक त उपलब्ध थिए । कतिखेर पुलिसको पासोमा पर्ने हुन् भन्ने डरले बारीका कान्लामा पुरिन्थे ती । परदेशबाट फर्कंदा लाहुरेहरूसँग भित्रिएका 'कोकशास्त्र' भने अर्धभूमिगत पारामा डुल्थे युवाहरूको हातहातमा ।

 घरको चियाले धीत मर्थेन हाम्रै टोलका धेरै घरमूलीलाई । घर नजिकको सोतीको पसलको चियामा पनि रमाएनन् उनीहरू । त्यसैले त बत्तिन्थे साइकलमा, अलि परकै त्यही बुद्ध चोकतिर । एक दिन हाजिर नहुँदा के­-के नै गुमेझैं गर्थे । आफ्नै बुवाको यस्तो हुटहुटी देख्थेँ म । तुलसीको ताजा पत्ता हालेर घरमै चिया पिउनेहरू पसलको चियातिर लहसिन थाले । अझ शनिबार त घरमा आमा÷ श्रीमतीहरू खाना कुरेर बसिराख्न विवश हुन्थे, झिँगा धपाउँदै । पुरुषहरू भने बिन्दास गफमा । नयाँ बानेश्वर चोकलगायत राजधानी सहरका चोकचोकमा उभीउभी अखबार पढ्नेमा अधिकांश पुरुष नै त देखिन्छन् अहिले पनि । पब्लिक डोमेनमा पुरुषको तुलनामा महिला पछाडि पर्नुमा यस्तै मसिना घटनाहरूको लामो इतिहास छ पक्कै पनि ।

राणा शासनको अन्त्यसँगै 'राप्तीदुन एकीकृत विकास आयोजना' सुरु गरिएको थियो चितवनमा, नयाँ बस्ती विकासका लागि । यसै आयोजनाको प्राविधिक सुझावअनुरूप भुवदेव राई अञ्चलाधीश रहँदा चितवनको खोरिया फाँडेर बस्ती बसाउने गरी पुर्जी वितरण सुरु भएछ । पैह्रो लगायतका प्राकृतिक प्रकोपपछि भोकमरी झेल्न बाध्य गण्डकी, धवलागिरि भेगका पहाडियाको ओइरो लागेछ त्यहाँ । औलोको महामारी फैलिएछ । पछि यूएसएआईडीको सहयोगमा औलो उन्मूलनार्थ डीडीटी छर्ने काम अभियानकै रूपमा चलेछ । पहाडियाको आगमनपछि रैथाने थारूहरूसँग लभ-हेट रिलेसन बन्दै गएछ । बुद्धचोकको दक्षिणपट्टि यसरी नै खोरिया फाँडी बस्नेहरू छन् । हाम्रा बाउबाजे पनि त्यही लर्कोमा सामेल भई चितवनको कृष्णपुर आइपुगेछन् २०१३ तिर ।

भरतपुर एअरपोर्टको तल्तिर अनि बुद्धचोकको सिरानपट्टिको क्षेत्र भने अलि पछि आवाद भयो, हरेक परिवारले दस कट्ठाका दरले जग्गा पाएछन् । 'दसकट्ठे' उपनाम पनि पाएछन् त्यहाँका बासिन्दाले । दस कट्ठामा बस्नेहरू अधिकांश जागिरे थिए, त्यसमा पनि शिक्षण पेसासँग सम्बद्धको संख्या बाक्लो । तल्तिरकाहरूको मुख्य पेसा नै कृषि थियो । दुवैतिरका बासिन्दाको संगमस्थल रह्यो बुद्धचोक ।

खेमराज वस्ती, मुक्ति भण्डारी, झुलप्रसाद पौडेल, विष्णु अधिकारी, धर्मराज गिरी, लालकृष्ण लामिछाने, राममणि पौडेल, दीपक रानामगर त्यहाँ प्रायः दोहोरिने अनुहारहरू । अखबार पल्टाएर चर्कोचर्को स्वरमा समाचार वाचन गरी सुनाउँथे पालैपालो । कहिलेकाहीँ पार्टीविशेषका पक्षधरताले भनाभन र हात हालाहालको स्थिति पनि आइलाग्थ्यो । नरबहादुर खाँड, जगन्नाथ पौडेल, गंगाधर लम्सालजस्ता राजनीतिका हेभिवेटहरू पनि झुल्किन्थे त्यो चोकमा बेलाबखत । आवतजावत गर्नेेहरूसमेत अडिन्थे, केही बेर सुस्ताउँथे बुद्धचोकमा । धेरै सुन्थे, केही सुनाउँथे । अनि आआफ्ना गन्तव्य ताक्थे । गाउँदेहात र सहरबजारका किसिमकिसिमका खबर भित्रिन्थे यसैगरी, तिनै अवैतनिक हुलाकीमार्फत ।

दसैंतिहारमा नाटक देखाउने, अन्य सांस्कृतिक कार्यक्रम गर्ने थलो रह्यो यो चोक । रिकुटे चरित्रसँग परिचित बनियो यहीँ मञ्चित नाटक 'बसाइँ' हेरेर । गर्भवती बनाइएकी झुमालाई स्वीकार्ने मोटे कार्की बनेका थिए हाम्रै स्कुलका स्वास्थ्य विज्ञानका शिक्षक गणेश न्यौपाने । गाउँले दर्शकहरू त्यो दृश्य सहजै पचाउन नसकेर जिब्रो टोक्थे, चरम आश्चर्यमा । खुसीराम पाख्रिन लगायतका सांस्कृतिककर्मीहरूले जनजागरण र विद्रोही भाका उराल्थे यही चोकमा । सम्साँझै खाना खाइवरी पुग्थ्यौं हामी गीतसंगीतको आनन्द लिन । तर पुलिस प्रशासनको धरपकडमा पर्ने खतरा पनि रहन्थ्यो उत्तिकै । गाउँघरमै हाम्रैमाझ लुकी बसेका थिए थुप्रै पञ्चायतका भिजिलान्तेहरू । कालान्तरमा पञ्चायतविरुद्ध तीव्र 'डिस्कन्टेन्ट' बढाउने थलो बन्यो बुद्धचोक पनि ।

कतै लाइब्रेरी खुलेका थिएनन् । न त थिए वाचनालय । राजनीतिक प्रशिक्षकहरूले गोप्य रूपमा ल्याएका माक्र्स, लेनिन, माओका रेडबुक त उपलब्ध थिए । कतिखेर पुलिसको पासोमा पर्ने हुन् भन्ने डरले बारीका कान्लामा पुरिन्थे ती । परदेशबाट फर्कंदा लाहुरेहरूसँग भित्रिएका 'कोकशास्त्र' भने अर्धभूमिगत पारामा डुल्थे युवाहरूको हातहातमा । ज्ञानका प्रामाणिक आधारको अभावमा स्थानीयको चेतना विकास होस् कताबाट ? त्यसैले पनि हावादारी खबर नै बढी हिट हुन्थे त्यहाँ । गफका सदाबहार विषय हुन्थे- कसले कत्ति जग्गा किन्यो ? कुन नयाँ छिमेकी थपियो गाउँमा ? आफ्नोभन्दा अर्काको हरहिसाब र खोजखबर ज्यादा राख्थे मान्छेहरू । चाहिँदो नचाहिँदो खबर सुनिन्थ्यो त्यहाँ । त्यसैले होला, फटाहा चोक पनि भनिन्थ्यो यसलाई । फटाहाको ट्याग निकाल्न लामै समय लाग्यो यो चोकलाई ।

कुटानीपिसानी मिल थियो बुद्धचोकमा । धान कुट्न, गहुँ, मकै पिस्न अनि तोरी पेल्न गइराख्नु पथ्र्यो हामी, साइकलमा सामान राखेर डोर्‍याउँदै । एकमात्र मिल भएकोले निकै भीड हुन्थ्यो । पालो कुरिबस्दा पट्यार लाग्थ्यो । त्यो चोकमा जम्मा भएका मान्छेहरूको चर्कोचर्को आवाजतिर मोडिन्थ्यो ध्यान । अनि त्यही चोक वरपरका गतिविधि र चर्तिकला हुन्थे मेरो लागि समय काट्ने माध्यम ।

२०५३ तिरको सन्दर्भ हो । क्यान्सर अस्पताल बन्दै थियो बुद्धचोकको नजिकै । चिनियाँ ठेकेदार कार्यरत थिए त्यहाँ । म भर्खर इन्जिनियरिङ पढेर फर्केको, भोजाडस्थित पोलिटेक्निक इन्स्टिच्युटमा पढाउँथे सब-ओभरसियरहरूलाई । कहिलेकाहीँ विद्यार्थी लिएर जान्थ्यौं अवलोकन गराउन निर्माणाधीन क्यान्सर अस्पतालको परिसरमा । अचम्म लाग्थ्यो, सुकिलामुकिला मान्छेहरू काँधमा आफैं लेभल मसिन, थियोडोलाइट बोकी हिँडेको देखेर । पछि बुझियो उनीहरू त त्यहाँका प्रोजेक्ट चिफ, सिनियर इन्जिनियर रहेछन् । त्यसको विल्कुल एक सय असी डिग्री उल्टो परिपाटी देखिरहेको हामीकहाँ-हाकिम भनाउँदाहरू दम्भले भरिएका, मानखातिर र चाकडीको लेनदेनमै रमाउने प्रवृतिका ।

त्यो देख्दा छक्क पर्नु अस्वाभाविक थिएन । माओकालीन साम्यवादी धंगधंगी कायमै थियो सायद ती चिनियाँहरूमा । तिनै मान्छेहरू बिहान साँझ गाउँघर चाहार्थे । फरक ढबका मान्छेहरूको त्यो उपस्थिति धेरैको नजरमा पर्ने नै भयो । तिनैको देनभन्दा फरक पर्दैन, विस्तारै त्यो क्षेत्रमा बढेको मर्निङवाक, इभिनिङ वाकको नयाँ ट्रेन्ड । समाजका यी नयाँ पात्र र परिवर्तन त्यो चोकमा उपस्थितिका लागि चियासँगैको मीठो सितन हुने गथ्र्यो साँझबिहान ।

उर्वर फाँटहरू चक्लाबन्दी गरी महँगा घडेरीमा रूपान्तरित भए । बिघा, कट्ठा हुँदै धुरमा समेत कारोबार हुन थाल्यो जमिनको । जग्गा दलाली गरेरै नवधनाढ्य बन्नेहरूको रवाफ बढ्दै गयो । फेरि नवप्रवेशीहरूले खोरिया फाँडी बस्ने रैथानहरूलाई ओझेलमा पार्दै लगे । जाडोमा अँगेनामा आगो ताप्दै र गर्मीमा बाहिर बसेर हावा खाँदै गफ्फिने समाज थियो पहिले । त्यही सल्लाह गरिन्थ्यो, भोलि कसको खेतमा पानी पटाउने ? रोपाहार कहाँबाट जम्मा गर्ने ? एकाएक सामाजिक सद्भाव र पारस्परिक सहयोग ओरालो लाग्दै गयो ।

अत्यधिक व्यक्तिकेन्द्रित प्रवृत्ति मौलाउँदै गयो । अँगेनाका डिस्कोर्र्सहरू फेसबुक, भाइबर, मेसेन्जर, ट्विटरतिर सरे । के गाउँ, के सहर, मान्छेहरू काउच पोट्याटो बन्न थाले, घन्टौं एउटै पोजिसनमा बस्ने, मनमाफिक इन्टरनेट इन्टरटेन्मेन्टमा डुब्ने । प्लेग्राउन्डमा खेलिने फुटबल, क्रिकेट भिडियो गेममा प्रवेश गरे । फेसबुक, ट्विटर, ह्यासट्याग, इन्स्टाग्राम भनेको आवश्यकतामात्र होइन, 'स्टेटस सिम्बल' पो बन्न लागे । यिनै उतारचढावको सवाई कहन्छ अहिले बुद्धचोक ।

मस्कोको रेड स्क्वायर, इजिप्टको ताहारिर स्क्वायर, इजरायलको रविन स्क्वायर, टर्कीको ताक्सिन स्क्वायर, चाइनाको तियानमेन स्क्वायर, अमेरिकाको हार्भड स्क्वायर । यस्ता थुप्रै स्क्वायरको बहुआयामिक महत्व देखिन्छ- सांस्कृतिक, राजनीतिक, ऐतिहासिक, कलात्मक आदि पाटाहरूबाट हेर्दा । यिनै सार्वजनिक स्थलबारे ख्यातिनामा लेखकहरूले गरेको विमर्श संकलित छ गत वर्ष क्याटी म्यारोनको सम्पादनमा निस्केको किताब 'सिटी स्क्वायर्स' भित्र । सुकेतु मेहेताको सुन्दर मेमोयर छ भारतको मुम्बई सहरमाथि- 'म्याक्सिमम सिटी' । सहरलाई पात्र बनाई लेख्ने क्रम सुरु भएको छ हामीकहाँ पनि । गिरीश गिरीको 'वीरगन्ज' र रवि थापाको 'ठमेल' यसैका पछिल्ला उदाहरण हुन् । अझै कैयौं सहर, चोकका विविध पाटा केलाउनै बाँकी छ हामीले । डिस्कोर्सका अद्भुत प्ल्याटफर्म हुन् यस्ता चोक, पटांगिनीहरू ।

काठमाडौंको न्युरोडस्थित पीपलबोटको गर्विलो इतिहास छ सामाजिक राजनीतिक चेतना फैलाउनमा । चितवनकै चम्पानगरको पाखुरी चोकको पनि रमाइलो कहानी छ । कम्युनिस्ट जन्माउने चोक भनिन्थ्यो यसलाई । त्यसैले त यो चोकका गतिविधि पञ्चायतकालीन प्रशासनको विशेष निगरानीमा थिए । कम्युनिस्टहरूको बाहुल्य क्षेत्र भएकैले तत्कालीन सिडियोले यो चोकलाई पेकिङ चोक नाम दिएका थिए, भेटघाटमा यो सन्दर्भ जोड्छन् लेखक रेशम विरही । नारायणगढपारिको गैंडाकोटस्थित कांग्रेस चोकले पनि छुट्टै पहिचान बोकेको छ । गाउँगाउँ, कुनाकुनामा यस्ता कैयौं थलो छन् जसले व्यक्तिगत आक्रोशलाई सामूहिक बल प्रदान गरिरहे- निर्बाध, निरन्तर । धेरै ऊर्जा थपे आन्दोलन चर्काउन, व्यवस्था परिवर्तन गर्न यस्ता चोके विमर्शहरूले ।

बुद्धचोकमा हुने नियमित भेला पनि अविस्मरणीय अध्याय बनेको छ कृष्णपुरेहरूमाझ । अहिले पनि त्यो बाटो ओहोरदोहोर गर्दा मान्छेहरूको झुण्ड देखिन्छ, चियाको चुस्की लिँदै गरेका, अखबारका पानामा आँखा डुलाइरहेका, उत्साहित हुँदै वादविवाद गरिरहेका । पात्रहरू फेरिएका छन् अवश्य । तर, अड्डा जमाउने पुरानो प्रवृत्ति कायमै छ । बसाइँ झरेका नयाँनयाँ पात्रहरू त्यो चोकको हिस्सा बनिरहेछन् आजपर्यन्त । यी पंक्तिहरू लेखिरहँदा मोहम्मद रफीको सुरिलो आवाज अनायास गुनगुनाउन पुग्छु म, 'आदमी मुसाफिर है, आता है जाता है । आते जाते रस्तेमे यादे छोड जाता है ।'