जयपुर जोय

५ अक्टोबर २०१६ ।
समय दिनको १ः३४ बजे ।
आइपुग्छ अजित कौरको इमेल । उत्साहित भएर हेर्छु ।
तर निराशा हात लाग्छ । खबर छ – विशेष कारणबस सार्क सुफी फेस्टिबल २०१६ स्थगित । टिकट क्यान्सल गर्नु ।
दिनभर अँध्यारिन्छ मन ।
साँझ ७ः२३ मा टप्किन्छ अर्को इमेल ।
गुड न्युज कार्यक्रम हुने भयो ।

धत् ! अनौठो मनस्थिति र छटपटी । दोधारको कारण रहेछ चर्किंदै गरेको भारत पाकिस्तान विवाद । अनेकन् कसरतपश्चात् बल्ल स्वीकृति पाएछन् ‘सुफी फेस्टिबल’का लागि । अन्ततः सुरु हुन्छ हाम्रो तयारी भारत प्रस्थानको । हिँड्नुपर्ने छ १३ अक्टोबरका दिन । (आदरणीय गुरु अभि सुवेदीलगायत केही साथीहरूले टिकट क्यान्सल गरिसक्नु भएछ । अपूरो लाग्दैछ नेपाली टोली ।) सञ्जीव उप्रेती, अर्चना थापा, उमा सुवेदीसँगै सुरु हुन्छ यात्रा ।

डिग्गी प्यालेस

१४ अक्टोबरको बिहान । भरिभराउ भएको छ डिग्गी प्यालेस होटेलको ‘दरबार हल’ । भव्य तयारी छ सुफी फेस्टिबल २०१६ को ओपनिङको । उपस्थित भइसकेका छन् राजनैतिक, प्रशासनिक व्यक्तिहरूदेखि सार्क डेलिगेट्सहरू । शान्त हलमा एकाएक तरंग प्रवाहित हुन्छ । मौन समयको पर्दा चिर्दै भारतीय साहित्यकार अजित कौरको स्वागत मन्तव्य सुरु हुन्छ । उनी भन्छिन् – ‘सुफिज्म त्यो उच्चतम मानसिक अवस्था हो जहाँ प्रेम र शान्तिको मधुर संगीत गुञ्जिन्छ । जहाँ हुन्छ त केवल प्रेम ।’

मनलाई आनायासै छोइजान्छ थर्थराउँदै निस्केको उनको सुन्दर वाणीले । सोध्छु आफैंलाई, ‘मेरो यो यात्रा प्रेम बाँड्नकै लागि हैन त ? ’
उत्तर आउँछ मनबाटै – हो, पक्का ।

केही पटक त बेवास्ता पनि गरेकी हुँ निम्तो इमेल । ‘सक्दिनँ आउन’ पनि लेखेकी हुँ । तर जसै प्रेम भरिएका शब्दहरू आइरहन्छन् कसरी सक्नु र हुन्छ नभनी ! लाग्छ, त्यो निम्तो अजित कौरको मात्र थिएन । बोलाहट यो प्रेमिल पिङ सिटीको पनि थिएछ ।

अब सुरुवात भइसकेको छ – ‘सुफी सम्मेलन’ । सुन्नु छ विद्वानहरूका कुरा । अर्को झड्का लाग्छ फेरि जब डा. सोनाल मानसिंहको शब्दहरू गुञ्जिन्छ हलभरि । सुफी र प्रेम जोडिनासाथ का कुरामा नछुट्ने एउटा नाम छ,– मीरा बाई जो राजस्थानकै थिइन् । उनले कृष्णप्रतिको समर्पणका गीत गाएरै बिताइन् एकबारको जुनी ।
‘प्रेमको प्याला आफू पिउँछु र पिलाउँछु संसारलाई पनि ।’

यही गाएकी थिइन् रे अन्तिम गीत । प्रेम नै त हो एकअर्कालाई पिलाउनुपर्ने, बाँड्नुपर्ने । विडम्बना मानिसहरू प्रेम लुकाउँछन् र विष बाँड्छन् । डा. सोनाल मानसिंहले आफ्नो बोल्ड एन्ड ब्युटिफुल भाषणमा प्रसंग ल्याएकी छन् मीराको ।

समय कति छिट्टै बगिसक्छ । यति मीठो माहोल छ । तर अब त फर्किनु छ सहर । मन फुकाएर घुम्नै पुगेन । तल तल झर्दै गर्दा साँझ बत्तीको उज्यालोमा अझ बढी सुन्दर रहस्यमयी देखिँदैछ आमेर फोर्ट ।

डा. मानसिंह भारतीय शास्त्रीय नृत्यको एक उचाइ, परिचित छिन् जो एक कल्चरल आइकनको रूपमा । उनका यी प्रेमिल भावले म तरंगीत भएकी छु । प्रेम नै त त्यो ओखती रहेछ जसले जीवनका अनेकन वेदना र पीडाबाट छुट्कारा दिन्छ । तर खाँचो त छ फेरि पनि यही प्रेमकै । खाली खाली छ दिल आजकल ।

समर्पण – आफैंभित्रको ईश्वरप्रति । खोजी– प्रेम, सद्भाव र मानवताको । यही रहेछ सुफिज्मको चुरो । जारी छ ओपनिङ सेरिमोनी । तर मनको एक कुना रित्तो लाग्दैछ । सार्कका सबै देशका डेलिगेट्स उपस्थित छन् सिवाय पाकिस्तानी । उफ् ! यो द्वन्द्व । यो कहिल्यै नसुल्झिने विवाद ।

सधैंको तगारो । यी छिमेकीबीच सधैं एकतमासे तिक्ता । राजस्थान सरकारका मन्त्रीदेखि उच्च पदस्थ ब्युरियोक्र्याट्स सामेल छन् । सबैको भाषणमा एउटै दुःखेसो छ पाकिस्तानको अनुपस्थिति । तर सुन्दर पक्ष, यो छ कि मात्र राजनैतिक भाषण गर्दै छैनन् । जोड्छन् सुफिज्मलाई । गर्छन् प्रेम र सद्भावकै कुरा । पिंक सिटी प्रेमिल भइजान्छ ।

तीनदिने स्केज्युल निकै टाइट छ । दिनभरि सुफिज्म र पोयट्रीका सेसनहरू । सुन्नुछ सार्कका विद्वानहरूका अनेकन् कार्यपत्रहरू । उद्घाटन लगत्तैको सेसनमा छ गुरु सञ्जीव उप्रेतीको पेपर – ‘सुफिज्म एन अल्टरनेटिभ मास्कुलिनिटी’ । गुरुदेवको अजीव तर इन्ट्रेस्टिङ छ पेपर । गजबसँग जोडिदिनुहुन्छ सुफीको प्रेम समर्पण भावलाई मास्कुलिनिटीसँग । त्यसपछि अर्चना थापाको कविता । स्वअस्तित्व र प्रेम नै छ केन्द्रमा ।

सीताकान्त महापात्र जस्ता अकादमी अवार्ड पाइसक्नुभएका साहित्यकारको कुरा सुन्ना पाउनु निकै ठूलो कुरा हो हाम्रा लागि । यस्ता धेरै प्रसिद्ध व्यक्तिहरूको उपस्थिति छ यहाँ । डेलिगेट्समध्येका एक छन् गेरुवस्त्रधारी बौद्ध भिक्षु । आँखा जान्छ सबैकै उनीतिर । आफ्नो पेपरको सुरुमै भन्छन्- ‘जसरी रगत बिना बाँच्न सकिन्न त्यसरी नै प्रेम अभावमा पनि सम्भव छैन जीवन ।’

सुन्दर र दार्शनिक चिन्तन भेट्छु उनको भनाइमा । थाहा लाग्छ उनी श्रीलंकन । नाम धम्पाला राहुला । उनले सुफी र आस्थालाई जोडेर प्रस्तुत गरेका छन् आफ्नो पेपर । विश्लेषण आ–आफ्नो । तर केन्द्रमा छ प्रेम, समर्पण, सद्भाव । राहुलाले जस्तै धेरैको आँखालाई तानिरहेझंै लाग्छ नजिकै बस्नुभएका धर्म गुरुजस्तै देखिने अनेकन मालाधारी फिकसन डिजाइनर कुमार नगरकोटीले ।

जेन्टलम्यान्ली लुक्समा मुस्कुराउँदैछन् कवि केशव सिग्देल अनि निर्मलकुमार थापा । उमा सुवेदीको क्युरियस लुक अनि विनीत ठाकुरको इनोसेन्स सबै सुन्दर छन् । मिस्टर उप्रेती र म्याडम थापाको शालीनता मीठो छ । हामी छौं आठ नेपाली डेलिगेट्स ।
दिनभरको कविता र पेपरको कार्यक्रम । थकाइ त छ नै । तर फरक अनुभवले पुलकित छ मन । प्रसिद्ध सुफी गायिका विद्या शाहको बेजोड प्रस्तुति पछि त गायब भइजान्छ सारा थकान ।

किस्सा आमेर फोर्ट

जयपुर घुमिसकेकाहरूको मुखैमा झुन्डिएको हुन्छ एउटा नाम– आमेर फोर्ट । हेर्न बहुत मन छ । तर कार्यक्रमको टाइट स्केज्युल । उफ ! क्या अजिब लाग्छन् यी समयसीमाहरू । सकिन्छ र यस्ता पाबन्धीहरूमा बाँधिन ? त्यही पनि सुफीमय जयपुरमा ?

दोस्रो दिन १५ तारिखको आधा कार्यक्रम भ्याएर म पनि साथ लाग्छु दुई यायावर मिस्टर नगरकोटी र मिस्टर थापासँग । आखिर तीन प्राणीको कुरो मिलेपछि के लाग्दो छ र आयोजकको नजर । बंक गर्नुको मजा बेग्लै जो छ ।

पुग्नु छ जयपुर सिटीबाट ११ किलोमिटरको दुरीमा रहेको आमेर फोर्ट कम प्यालेस । तर उही बाटोमा पर्ने जल महलले आँखा तानिदिन्छ । हाम्रो रानीपोखरीको झल्को दिने जलमहल । मानसागर तालको बीचमा छ । मात्र टाढैबाट दर्शन हुँदैछ तर देखिँदैछ एकदमै सुन्दर ।

त्यो आर्किटेक्ट को थियो होला जसले आफैंलाई पोखेर बनायो यति सुन्दर संरचना ? प्रश्नहरू उठ्दैछन् अनेक । देखिएको त माथिल्लो एक तलामात्रै हो रे । पानीमुनि छ रे चार तला त । क्या गजब । ! त्यति समय अघि यस्तो संरचना । साँच्चै गजब मुगल डिजाइनमा पानीमा तैरिरहेको महल । अटोको गति बढेसँगै ओझेल पर्छ अब यो स्वप्नील महल । यात्रा अगाडि बढेको छ आमेर फोर्टतिर । हामी तीन अब गुपचुप छौं । सायद आमेरभेटको उत्सुकताले ल्याइदिएको मौनता ।

आमेर टाउनमा अवस्थित आमेर फोर्ट जो ‘आमेर प्यालेस’को नामले पनि प्रसिद्ध छ । पहाडको टाकुरामा मुस्कुराइरहेको विशाल संरचना । माथि दरबार, अनि त्यसको फेदमा मावठा सागर नामक विशाल ताल जसबाट दरबारको लागि पानी आपूर्ति हुने गथ्र्यो रे । राजा मान सिंहले राज गरेको आमेर र उनैले भोगचलन गरेको यो दरबार । आज लाखौं पर्यटकको आकर्षणको केन्द्र बनेको छ । मुगल शैलीमा निर्मित भव्य दरबार फोर्टको वर्णन सम्भव छैनन् यी शब्दहरूमा । मात्र मेरो आँखामा टाँसिन्छ तस्बिर । अवाक् भइदिन्छु यो भव्यताको अघि ।

हेर्नुपर्ने यति धेरै चीज छन् कि यो भगौटे दुई/ तीन घन्टाको समय कहाँ पुग्नु र ! ३५ डिग्री तापक्रममा निथ्रुक्क भिजेको छ ज्यान पसिनाले तर उत्सुकता उत्तिकै छ कायम केही हेर्ने देख्ने । यही फोर्टकै दक्षिणी भागमा रहेको ग्यालरी आर्टचिल कहाँ छुटाउन सकिन्छ त । हिजै त हो सुनेको मीठो कला विश्लेषण यस ग्यालरीका डिरेक्टर संगीता जुनेजाको । उनले आर्टिस्ट अर्पणा कौरको पुस्तक विमोचनमा गजब बोलेकी थिइन् ।

उनैले गरिन् स्वागत र मीठो खातिरदारी । इन्टरन्यासनल डेलिगेट्सको रूपमा पनि हामी प्रिभिलेजमै पर्यौं । समकालीन आर्टको सुन्दर संग्रहालय रहेछ यो ग्यालरी । त्यसमा पनि अर्पणा कौरको एउटा छुट्टै सेक्सन । आखिर हकदार पनि हुन् उनी वास्तवमा ।

उनका चित्रहरू विश्वका धेरै ठूला संग्रहालयहरूमा संग्रृहीत छन् । जयपुर हिँड्नु अघि चुपचाप निह्यालेका थिए उनका चित्रहरू एकेडेमी अब फाइन आर्टको ग्यालरी दिल्लीमा । थाहा पाएकी थिएँ उनको चित्रको शक्ति । आज यो ग्यालरीको एक भागमा सजिनुले पनि त्यो प्रमाणित गरेकै छ ।

कम बोल्ने मिस्टर नगरकोटीको अनायासै वाक्य फुट्छ – ‘हाम्रो देशमा पनि संगीता नामकै एक प्रसिद्ध आर्ट क्युरेटर हुनुहुन्छ ।’

जवाफमा एक मधुर मुस्कान दिन्छिन् संगीता । हामी पनि मिसाउछौँ आफ्नो मुस्कान उनीसँगै । उनको कलाप्रेम सम्माननीय छ । २० वर्ष भइसक्यो रे ग्यालरीमा बिताएको । बाफरे कति धेरै धैर्यता । एकै ठाउँमा, एकै काममा यति लामो समय अडिनु चानचुन हैन ।

समय कति छिट्टै बगिसक्छ । यति मीठो माहोल छ । तर अब त फर्किनु छ सहर । मन फुकाएर घुम्नै पुगेन । तलतल झर्दै गर्दा साँझबत्तीको उज्यालोमा अझ बढी सुन्दर रहस्यमयी देखिँदैछ आमेर फोर्ट ।

रुबाबको धुन

कार्यक्रमको तेस्रो दिन १६ अक्टोबरसम्म त निकै फैलिइसकेको छ मित्रताको जालो । सुनिभ्याइसकिएको छ धेरैको कविता अनि सुफीसँग सम्बन्धित कार्यपत्रहरू पनि । विशेष दिलचस्प लाग्दैछन् अफगानी डेलिगेट्सहरू । अफ्गानिस्तानप्रतिको आमधारणा तय गराइएको छ तालिवान, आतंककारी, कट्टरपन्थीको रूपमा । तर यहाँ अफ्गानी साहित्यकार संगीतकारहरूको संगतमा उनीहरू त बिलकुल फरक लाग्छन् ।

हामीले बनाएको आमधारणाभन्दा कति हो कति फरक । बहुत शालीन अनि भद्रजनहरू । अग्ला कदका, हट्टाकट्टा सुन्दर अनि सिर्जनशील । उनीहरूको मन अझ बढी सुन्दर र प्रेमिल । त्यस टोलीमा एकजना छन् डेप्युटी मिनिस्टर पनि । – मिस्टर अब्दुल घफुर लिवाल । निकै मार्मिक लाग्छ उनको अनुभूति । एक वार्तालापमा भन्छन्ः ‘मिनिस्टर भएर प्रोटोकलहरूमा बाँधिनु बहुत कठिन लाग्छ । कविको रूपमा पाइने यो स्वतन्त्रतालाई छुटाउन चाहँदिन । त्यसैले यस्ता कार्यक्रममा आउने गर्छु ।’

हो त । एक कवि मन कहाँ बाँधिन चाहन्छ र प्रोटोकलहरूमा । यस्ता कार्यक्रमहरू भन्नु नै परिचय, भावना र सद्भावको साटासाटका लागि महŒवपूर्ण हुँदा रहेछन् । अन्तिम दिनको एक प्यानल डिस्कसनमा छ बोल्नुपर्ने ‘सुफिज्म र कविता’को बारे । हिजोको कार्यक्रममा अर्चना म्यामले सुफी र नारीवादको गजब संयोजन गरिदिनुभएको थियो । वास्तवमा ज्ञानको क्षितिज फराकिलो हुँदोरहेछ कुनै सीमाले बाँधेर नबाँधिने । जसलाई जता पनि जोड्न सकिने ।

ब भुटानी, श्रीलंकाली, भारतीय र अफगानी, डेलिगेट्ससँगै बसेर प्यानल डिस्कसन सुरु हुन्छ तब सुन्नेहरूको टिप्पणीपछि थाहा लाग्छ, जानअञ्जानमै पनि बोलिगइएछ राम्रै केही सुफी र कवितासम्बन्धी । साथ दिँदै गरेका आफ्ना साथीहरू अनि एक अफगानी कवि जालान्दको ताली र मधुर मुस्कानले अझ बढी हौसाएको हुन सक्छ यति बोल्नमा । बारम्बार मेरो फोटोहरू खिचिदिन्छन् जालान्द । अचम्म लाग्दै छ खासमा कसरी भए उनी यति नजिक ?

१६ तारिख । कार्यक्रम समापन हुने दिन । समापनपश्चात् सहभागीहरूलाई सहर घुमाउने कार्यक्रम छ । जयपुर मेन सिटी र जन्तरमन्तर नामक अचम्मको आर्किटेक्चरल एस्ट्रोनोमिकल संरचनाहरू भएको ठाउँहरूको घुमाइपछि हामी आफूखुसी घुम्न छाडिन्छौं केही घन्टाका लागि । मेरा साथीहरू इच्छा लागेका ठाउँहरूमा घुम्न लाखापाखा भए पछि मलाई साथ दिन आइपुग्छन् उही अफ्गानी कवि जालान्द ।

उनैले त हुन् घुमाएका अचम्मको ‘हावा महल’ । अनि गरिदिएका हुन् किनेका केही सामानको भाउताउ पनि । उनैले किनेर ल्याएछन् नरिवल पानी पनि । लाग्छ अपरिचित सहरमा पनि भेटिँदा रहेछन् अपरिचित बन्न नचाहने मानिसहरू जो भइदिन्छन् यति आत्मीय र नजिक ।

उनको अंग्रेजी र मेरो हिन्दी उस्तै छ, कमजोर । तर आत्मीयता र सामीप्यतालाई कहाँ रोक्न सक्छ र भाषाको अदृश्य पर्खालले ? अलिकति बुझ्दै अलिकति नबुझ्दै पनि हुँदोरहेछ मीठो कुराकानी । सायद यही बुझ्नु र नबुझ्नुबीचको मिठास निकै प्रिय हुन्छ । मनमनै भन्छु – ‘ओ जालान्द ! कति माया गरेको । भारिपर्ने भो तिम्रो खातिरदारी ।’ मेरो मनको कुरा सुने झै मुस्कुाराइदिन्छन् उनी ।

जालान्दले त आफ्ना म्युजिसियन साथीहरूलाई भनेर एक मेहफिल बसाइदिए र गुल्जार पारिदिएँ त्यो साँझ पनि । वास्तवमा प्रेम र समर्पणका ती कोमल शब्दहरू कतिखेर मुटुभित्र पसिसक्छन् थाहै नहुने । उनीहरूको संगीतले दिललाई छोइसकेछ । त्यो तारबाजा रुबाबको मधुर धुन अझै गुञ्जिरहेछ मभित्र । (यस कारणले पनि हुन सक्छ कि रुबाबवादक तेमोर ससाह र तबलावादक अहमद शाहले त्यस मेहफिलमा मेरो नाममा बजाइदिएका थिए – एक प्रेमिल धुन ।)
म मक्ख पर्छु । टाढा कतैका यी अजनवीहरू मेरा लागि भइदिएका छन् यति आत्मीय ।

आँखीझ्याल

समय त निकै अघि बढिसकेको छ । राजा सवाई प्रताप सिंहले नौ सय ५३ वटा झ्यालहरू भएको भव्य हावा महल बनाएका थिए निकै समयअघि । मुख्य कारण थियो, उनका रानीहरू र अन्य राजघरानिया महिलाहरूले सडकको पर्व जात्रा र मानिसका आवत्जावत सजिलै देख्न सकुन् तर उनीहरू भने छेकिउन् अरूको नजरबाट । ती महिलाहरूलाई त मनाही थियो ओलर्न र देख्न हेर्न अरूलाई ।

सारा सुखका बीच बाँधिएकाहरू । तर म र मजस्ता धेरै आइपुगेका छौ यो इतिहास हेर्न पार गरेर यस्तै अनेकौ आँखीझ्यालहरू । यो यात्रा एउटा खोजी पनि त हो । सम्भवतः आफ्नै खोजी । आफैंभित्रको ईश्वरको खोजी । जसरी सुफियाना रुमीले खोजी हिँडेथे आफैं भित्र केही, त्यागेर सबै थोक । बेवास्ता गरिदिएका थिए सारा भौतिक सुखसुविधा । र अन्ततः लीन भएका थिए आफ्नै ईश्वरसँग ।

भर्खरै हेरेको सोहाइला कपुरको निर्देशनको नाटक ‘रुमी’ मा देखाइएको यही रुमीको खोजको कथाले अलि बढी नै भावुक भएछु कि क्या हो ! केही हलचल जसो भएको छ मन । वास्तवमा केको खोजीमा छौं हामी ? नाम, इज्जत, वैभव या आफ्नै ? प्रश्नहरू निकै उठेका छन् ।

अघि भर्खरै हो कश्मिरी कवि तारानाम रियाजले जल्दै गरेको कश्मीकको सम्झना र प्रेम भरिएको कविता वाचन गरेकी र झक्झकाएकी हुन् सबैलाई जो दम्भको लडाइँमा छन् । भएको हो अभाव उही प्रेम र सद्भावको र नै जल्दैछ श्रीनर । मानवता टाढिँदै छ दिनदिनै हामीबाट । यो प्रेमिलभरि मेहफिलमा भइरहेको कवाली कन्सर्ट या कबिर, मीरा र अन्य सुफिका गीतहरू सबैले नै बोल्दै छ प्रेम । निम्त्याउँदै छ सबैलाई एक हुन र गाउन उही मानवताको गीत ।

केही दिनमा नै हस्ताक्षर पाइसकेकी छु मनमा यस सहरको, डिग्गी प्यालेसको रुम नम्बर २०७ को, सुफिमय मनहरूको अनि छुट्टिने बेला अजित कौर र अर्पणा कौरको मायालु अंकमालको । कार्यक्रम स्थगनको अप्रत्याशित खबरले दिएको त्यो क्षणिक पीडा अब छुटिसकेको छ कतै ।

तर अझै पनि मनको कुनै चेम्बरमा खट्किरहेको छ पाकिस्तानी कलाकार साहित्यकारहरूको अभाव । पक्कै अर्को वर्ष हुने सुफी फेस्टिबलमा ती अनेकन आँखीझ्यालहरू खोलेर आउनेछन् र भेट हुनेछ उनीहरूसँग । त्यसबखत पक्कै भरिनेछ मनको खाली चेम्बर प्रेमले ।