'रंगभेदवारे धेरै चर्चा गर्नु जरुरी छ'

 तनावग्रस्त इलाकालाई आधार बनाउँदै लेखिएको छ तपाईंको उपन्यास ‘द सेलवाउट' । घोडामा सवार हुँदै अनि थरीथरीका चर्तिकला देखाउँदै कथावाचक विचरण गर्छ त्यो पृथक भूगोलमा । उपन्यासमा वर्णित लस एन्जेलस र वास्तविकतामा के भिन्नता छ ?

-किताबको बडापत्रमै लेखिएको छः चिनियाँ, स्पेनी, फ्रान्सेली कसैले पनि प्रवेश पाउने छैनन् डिकेन्स सहरमा । कोम्प्टन भन्ने ठाउँको बडापत्रबाट लिइएको हो यो घारणा ।

 उपन्यासको रचनागर्भबारे केही भन्नोस् न । काल्पनिक डिकेन्स सहरको अनौठो सेटिङबाहेक उपन्यासमा अरू त्यस्तो उल्लेख्य के छ ?

-‘द लिटल रास्कल्स' भन्ने टीभी धारावाहिक हेर्दै म हुर्किएँ । हाम्रै टोलमा भएको थियो यसको सुटिङ । साथीहरूसँगै स्कुल बंक गर्थें म यो कार्यक्रम हेर्न । त्यसमा भएका पात्रमध्ये एउटा कालो मान्छे पनि थियो । समूहमा सबैभन्दा चलाख थियो ऊ । तर हाँसोको पात्र भने उसैलाई मात्र बनाइथ्यो सधैं । पछि कलेजको पढाइको लागि म बोस्टन पुगेँ । ‘द लिटल रास्कल'मा गरिएको उपहासको घन मैमाथि बज्रियो त्यहाँ ।

त्यहाँ पढ्नेहरूमा मै मात्र रहेछु कालो विद्यार्थी । थरीथरीका अपमान सहनुपर्‍यो मैले । टीभीमा कार्यक्रम हेर्दा पनि सबै हाँस्दै मलाई नै हेरिरहन्थे । तब मैले बुझेँ, रंगभेद भनेकै यही हो । त्यतिबेला मलाई बोध भयो- साँच्चै रंगभेद कायम नै छ, हटेको छैन ।

हलिउडको एउटा चर्चित सिनेमा छ- स्टेफन फेचित । सिनेमाको केन्द्रीय पात्र हुन्छ फेचित । ऊ अप्ठ्यारो गरी विस्तारै बोल्छ, साह्रै ढिलो गरी । खासमा उसलाई त्यसरी देखाउनु भनेको छालाको रङको आधारमा गरिएको विभेद नै हो । त्यो कलाकारलाई त्यसरी प्रस्तुत गर्नुले अमेरिकी समाजको रंगभेदी सोच देखाउँछ । पछि दोहोर्‍याएर हेरेँ त्यो फिल्म । साँच्चै जोकर बनाइएको रहेछ उसलाई । रत्तिभर बौद्धिकतालाई स्थान दिइएको छैन उसको कमेडी चरित्रमा ।

विख्यात लेखक आमिरी वाराकाले पनि फेचितबारे लेखेका छन् । सिनेमाको एक ठाउँमा उसलाई गिराउन कुनै कन्टेनरको ढक्कन खोल्न अह्राइएको छ । तर, ऊ अटेर गरी बस्छ केहीबेर, तुरुन्तै आदेश पालन गर्दैन । संस्थापनविरुद्वको विद्रोह हो यो फेचितको, आमिरी वाराकाको बुझाइमा । मलाई पनि फेचितको त्यो कदम साँच्चै दमदार र प्रतिरोधी लाग्यो । यिनै सन्दर्भहरूले ऐतिहासिक घटनालाई पुनर्मूल्यांकन गर्न बाध्य भएँ म ।

रंगभेदी यस्ता घटनालाई अझ उल्टाएर देखाउने दुःसाहस पैदा भयो मभित्र । रंगभेदी मुद्दालाई फरक ढंगले उठाउने हुटहुटी पैदा भयो मनमा । यसैले त मैले यो उपन्यासमा डिकेन्स सहरको अनौठो चित्रण गरेको छु जहाँ ‘मी' नाम गरेको कालो पात्रले रंगभेदी शासन चलाउँछ । मेरो उपन्यासको गोरो पात्र होमिनी यस्तै विपरीत प्रयोगको सिकार बनेको छ । पहिलेको विख्यात कलाकार हुन्छ ऊ तर कालाहरूको राज्यमा दास बन्न पुग्छ ।

 तपाईंले त अफ्रिकी अमेरिकी परिहास समेटिएको संग्रह ‘होकुम'को सम्पादन पनि गर्नुभयो । यसको भूमिकामा तपाईंले एउटा उपहासको सन्दर्भ उल्लेख गर्नुभएको छ । रंगभेदी यो उपहासको निशाना तपाईं आफैं बन्नुभएको रहेछ हैन ?

- ममात्रै होइन उपहासको निशाना । कलेज पढ्दाका घटना सम्झन्छु अझै । कालाहरूलाई हियाएर थुप्रै किस्सा कहानी सुनाउँथे गोरा विद्यार्थीहरू । म प्रतिवाद गर्दै प्रश्न तेस्याउँथेँ- ‘हाँस्नु पर्ने कहाँनिर हो, के छ यसमा त्यस्तो रमाइलो ? ' हाम्रो समूहमा थुप्रै गोरा केटाहरू थिए । यस्ता भद्दा ठट्टा गरिरहँदा म पनि उनीहरूको समूहमा छु भन्ने यादै गर्दैनथे । निष्फिक्री भनिदिन्थे यस्ता जोक ।

 ‘द सेलवाउट'लाई त व्यंग्य उपन्यास भनी प्रचार गरिएको छ, किताबको कभरमा पनि त्यही लेखिएको छ । पक्कै पनि तपाईंलाई यो ‘क्याटागोराइजेसन' उचित लागेको छैन ।

- यो उपन्यासलाई फगत मनोरञ्जनप्रदायक छ भनी देखाउन त्यस्तो गरिएको हुन सक्छ । मार्क ट्वेनबारेको एउटा वृत्तचित्र हेर्‍याथेँ मैले । त्यसमा पनि उनलाई व्यंग्यकार भनेर हल्का रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । पटकथाकार तथा निर्देशक प्रेस्टन स्टर्जिजले व्यंग्यकारको रूपमा सीमित गर्दाको खतराबारे कतै बोलेका छन् ।

ट्रम्प त वाहियात मान्छे हो । उसबाट केही राम्रो हुने आशा राख्दिनँ म । तर विडम्बना ! यस्तो मान्छेलाई पनि धेरैको समर्थन छ । बाहिरियाले गोराहरूको काम खोसेको आरोप लाउँछन् उसका पक्षधर- पल बिटी

किताबलाई व्यंग्यविधामा राखेकैमा मेरो आपत्ति त होइन । तर पनि यसले खुम्च्याउँछ, किताबको व्यापक धरातल । अनि यसो गर्दा यो किताब त त्यतिखेरको एउटा निश्चित कालखण्डमा मात्र सान्दर्भिक थियो तर अहिले छैन भन्ने हल्काफुल्का सन्देश जान्छ । व्यंग्यविधाको रूपमा मेरो उपन्यासलाई राखिनु हुन्न भन्छु म, मैले गर्न सक्ने यतिमात्रै हो ।

 तपाईंले त उपन्यासमा कालाको अलग संसार बसाउनुभएछ । दासप्रथालाई फेरि ब्युँताउनुभएछ । असान्दर्भिक होइन र यो उठान ? रंगभेदको मुद्दालाई यति गम्भीर ढंगले उठाउनु जरुरी थियो ?

- व्यंग्यको चर्चा गर्दा ‘ए, यो त हँसाउने खालको रहेछ, गम्भीर मुद्दा छैन सायद यसमा' भनेर हल्का रूपमा लिने गरिन्छ । त्यसैले व्यंग्य भन्नासाथ यसले कता इंगित गर्दैछ भनी तपाईं कहिल्यै प्रश्न गर्नुहुन्न । किताबमा निहीत तीता प्रसंग, आघात अनि उद्दीग्नताबारे तपाईंको ध्यान कहिल्यै जाँदैन ।

अलि अगाडि तपाईंले मार्क ट्वेनको नाम लिनुभा'थ्यो । यो उपन्यासमा पनि काला जातिका बौद्धिकहरूको एउटा समूह छः डम डम । दुनोट पसलमा नियमित भेट्छन् उनीहरू । एकजनाले त ट्वेनको ‘हकलवेरी फिन' लगायतका अमेरिकी क्लासिकल किताबहरूको पुनर्लेखन नै सुरु गर्छ । यो सन्दर्भ उपन्यासमा मात्रै सीमित छैन सायद । यस दिशामा प्रशस्त छलफल भइरहेको छ, अमेरिकी समाजमा । यस्ता किताबहरूको पुनर्लेखनको यो प्रयास कस्तो लाग्छ तपाईंलाई ?

- मेरो एउटा साथी छ, ऊ पनि यस्ता प्रयासको पक्षमा देखिन्छ । ऊ भन्ने गर्छः ‘क्लासिकल किताबहरू राम्रा छन् तर बदलिँदो रंगभेदी परिदृश्यमा ती नयाँ पिँढीका जिज्ञासा र आक्राशलाई सम्बोधन गर्न सक्षम छैनन् ।' उसको तर्कमा दम छ ।

तर, तत्कालीन समाज कस्तो थियो, त्यतिखेरका मान्छेले ती घटनालाई कसरी बुझ्थे भन्नेबारेको आँखीझ्याल चाहिँ ती किताब । पहिलेका अधिकांश सिनेमामा कालालाई होच्याइएका छन् । गोराको सर्वोच्चता अर्थात् ह्वाइट सुप्रेमेसी स्थापित गर्ने प्रयत्न गरिएका छन् । तर विभेद, तिरस्कार र अपमान बुझ्न पहिले ती किताब, सिनेमा पढ्ने/हेर्ने त गर्नुपर्‍यो नि । अनि मात्र पुनर्लेखनको उठान गर्न सकिन्छ ।

एकपटक एउटा कलेजमा पुगेथेँ म, आफ्नो उपन्यास वाचन गर्न । कार्यक्रम सकिएपछि एउटी युवती मेरो नजिक आइन् । उनको समूहले एउटा शुक्रबारे छलफल सुरु गरेका रहेछन् । नाम दिएका रहेछन् ‘फ्राइड चिकन फ्राइडे' । उनी भन्दैथिइन्, ‘मलाई फ्राइड चिकन खुब मन पर्छ । तर शुक्रबारे छलफलमा गोरा विद्यार्थीहरूसँग बसेर खान आँटै आउँदैन ।' मन परेको चीज खान नसक्ने यो पाराले कहाँ परिवर्तन हुन्छ र ? छलफल गर्ने तर व्यवहारमा उतार्न नसक्ने यो त फगत सैद्धान्तिक परिवर्तन भयो । मृगतृष्णामात्र राखियो परिवर्तनको ।

 म्यानबुकर पुरस्कार ग्रहण समारोहमा तपाईंले ‘सांस्कृतिक फट्याइँ'को प्रसंग उठाउनुभएको थियो । के भन्न खोज्नु भएको ? अलि खुलस्त पार्नोस् न ।

- ह्यारिएट विचर स्टाउको प्रसिद्ध उपन्यास ‘अंगल टम्स क्याबिन'मा टोप्सी नाम गरेको एउटा पात्र छ । उसलाई साहै्र मूर्ख र हास्यास्पद चरित्रमा देखाइएको छ । कालाबारे गैरकालाहरूले लेखेका लेखहरूको सँगालो निकाल्ने मनसायले त्यस्ता लेखकहरूलाई पढ्दैछु म यतिखेर । यत्रो लामो कालखण्डमा के परिवर्तन भएछ भनेर म हेर्न खोज्दैछु । एउटी महिला लेखकको किताब पनि पढिसिध्याएँ भर्खरै । विचरको टोप्सीजस्तै अर्को कालो दास चरित्र जन्माएकी छन् उनले पनि ।

सांस्कृतिक फट्याइँबारे लिओनल स्रिभरको मन्तव्य पढेँ हालसालै । मान्छेहरूले मेक्सिकाली लामा जुँघा लगाएको वर्णन छ त्यसमा । तर, उनको तुलना होच्याउने खालको छ । तटस्थ हुन नसक्ने यस्ता रचना सांस्कृतिक फट्याइँबाटै जन्मिन्छन् । त्यसै मन्तव्यको एक ठाउँमा ‘कसैलाई रंगभेदी भन्नु उसलाई निषेध गर्नु हो' भनिएको छ । तर म भन्छु- यो निषेध होइन, आफूलाई मन नपरेको कुरा नसुनाऊ भनेको हो । रंगभेदवारे धेरै चर्चा गर्नु जरुरी छ । त्यसैले त मैले यो विषयलाई फेरि बहसमा ल्याएको, नयाँ स्वरूपमा । सबैले एकै किसिमबाट हेर्नेछन् मेरो किताबलाई भन्ने मलाई लाग्दैन । साँघुरो सोचका कतिले त मेरो प्रयासलाई दासप्रथा फर्काउने प्रयास पनि भन्ठान्लान् ।

 यो उपन्यास बाराक ओबामाको कार्यकालको उद्घाटन समारोहको वर्णनसहित अन्त्य गरिएको छ त ?

- ओबामा नभनी कालो मान्छेभन्दा ठीक होला । मलाई साह्रै मन परेको उपन्यासको खण्ड हो यो । उपन्यासको मनोवैज्ञानिक ढाँचा पनि हो यो । वास्तविक सन्दर्भ जोडिएको छ यसमा । ओबामाले जित्नेबित्तिकै मेरो हितैषी साथी मलाई भेट्न मेरो घर आयो, गाडीमा अमेरिकी झन्डा फहराउँदै । ‘तिम्रो गाडीमा किन अमेरिकी झन्डा ? ' मैले सोधें । उसले भन्यो, ‘ओबामाको विजयसँगै अमेरिकाले कालाप्रति गरेको अपराध मेटिएको छ । त्यही खुसीमा हो यो ।' तर त्यस्तो कहाँ हो र ? आदिवासी अमेरिकीमाथि गरेको अपराधको क्षतिपूर्ति कसरी गर्ने ? एकजना कालो राष्ट्रपति हुनासाथै कालाप्रतिको सबै अपराध पखालियो त ?

डोनाल्ड ट्रम्प प्रसंगबाट तपाईं अचम्भित हुनुभो त छैन नि ?

- ट्रम्प त वाहियात मान्छे हो । उसबाट केही राम्रो हुने आशा नै राख्दिनँ म त । तर विडम्बना ! यस्तो मान्छेलाई पनि धेरैको समर्थन छ । बाहिरियाले गोराहरूको काम खोसेको आरोप लाउँछन् उसका पक्षधर । अचम्म त के भने अमेरिका/युरोपमा मात्र कहाँ र, दक्षिण अफ्रिकामा पनि यही मानसिकता हावी भइरहेको छ । त्यसैले त आप्रवासीहरूको हत्या बढ्दैछ त्यहाँ ।

डरलाग्दो कुरा त के भने, ट्रम्पको प्रतिद्वन्द्वी हिलारी पनि कुनै कामकी छैनन् । उनको चुनावीसभा हेर्दा त रिपब्लिकनको सम्मेलनजस्तै लाग्छ मलाई । गरिबीबारे कहिल्यै केही बोलेकी छैनन् उनले, यसको सम्बोधन गर्ने त टाढाको विषय भइगयो ।

म त क्यालिफोर्नियामा हुर्केबढेँ । ठूलो भूकम्पभन्दा पनि सानो सानो धक्काले तर्साउँछ त्यो क्षेत्रमा । तर स-साना धक्काहरू थपिँदै छन् जताततै- सामाजिक, राजनैतिकलगायत अन्य क्षेत्रमा । भयानक भूकम्प आउने संकेत त होइन यो ?