दोस्तोयव्स्की एक लत

दोस्तोयव्स्कीबारे जब चर्चा सुरु हुन थाल्छ, म भन्छु- उनी लत हुन् । एउटा एडिक्सन । अरू लेखक रुचिकर हुन्छन्, आदरणीय हुन्छन् तर दोस्तोयव्स्की ? उनी त लत हुन् । जब मानिसले उनलाई पढ्न थाल्छ उसलाई लत लाग्न थाल्छ । उनको भाषा, चरित्र चित्रण र पात्रको मनोदशाको जीवन्त अभिव्यक्ति दिने कलाले यति लती बनाइदिन्छ, पाठकले उनले नलेखेका कृति पनि खोजीखोजी पढ्न चाहन्छ । हो, उनी लत हुन् ।

दोस्तोयव्स्की पढ्नुअगाडि नै मैले रुसका घगडान लेखकहरू टोल्सटोय, चेखव, गोर्की, पुस्किन, ग्रिनएब्स्कीका केही कृति पढिसकेको थिएँ । त्यति बेलासम्म दोस्तोयव्स्कीलाई पढ्नु त परै जाओस् सुनेको पनि थिइनँ । एक दिन पुस्तक पसलको गोदाममा धुलाम्मे र्‌याकका किताब टक्टकाउँदै गर्दा उनी भेटिए । धुलोमैलो लागेको मोटोमोटो किताबको कालो गातामा खैरो दाह्री बोकेर बसेको उनको बूढो हुँदै गरेको उदास अनुहारमा थिए उनी । उनका आँखा भने तीरजस्ता लाग्थे ।

'अपराध और दण्ड' मलाई त्यो पुस्तक कुनै कानुनवेत्ताले लेखेको दस्तावेजजस्तो लाग्यो । सायद, संसारका सारा अपराधको फेहरिस्त त्यसमा संगृहीत छ, यस्तै ठानेँ मैले । यद्यपि दोस्तोयव्स्कीको तस्बिरले भने त्यो कुनै मुद्दाको मिसिल नभएको जिकिर गरिरहेको थियो । सुरुमा त पाना फर्काउन पनि उदासीनता आयो ।

त्यसैले मैले एक अध्यापकलाई दोस्तोयव्स्कीबारे सोधेँ । ती अध्यापकले दोस्तोयव्स्कीले चुम्बकले जस्तो तान्छ भनेपछि म सरासर पुस्तक पसलको त्यही अँध्यारो गोदाममा पुगेँ । त्यो बूढो अनुहार टाँसिएको मोटो किताब उठाएँ । धुलो टक्टक्याएँ । पैसा तिरेर घरमा आउनेबित्तिकै समातेको पुस्तक मैले कति बेला छोडेँ आफैलाई थाहा थिएन । अन्तिम पाना सकिएपछि पनि म पढिरहेको थिएँ । पहिलो डोजमै मलाई दोस्तोयव्स्कीको लत लागिसकेको थियो ।

मैले उनलाई छोड्ैन सकिनँ । हिन्दीमा 'अपराध और दण्ड' पढेँ । लगत्तै अंग्रेजीमा 'द इडियट', 'काजामारोभ ब्रदर्स', 'द डेभिल', 'नोट्स फ्रम अन्डरग्राउन्ड', 'वाइट नाइट्स' फेरि हिन्दीमै 'नगदनारायण' र अंग्रेजीमा केही छोटा कथाहरू पढेँ । हरेक आख्यान पढेको महिना दिन म त्यसैको ह्याङमा हुन्थेँ, मानौं मैले चालीस वर्ष पुरानो रक्सी खाएको हुँ । सकडमा, गल्लीमा, चोकमा जहाँसुकै म तिनै पात्रहरू भेटिरहन्थेँ । मलाई संसारको उच्चतम लेखनी पढेको अनुभव भयो ।

दोस्तोयव्स्कीको लेखनी कलाको चरमोत्कर्ष हो । पहिला मलाई टोल्सटोय धुरन्धर उपन्यासकार लाग्थ्यो । अब गाह्रो भयो । यी दुईमा को धुरन्धर हुन् ? कसरी छुट्याउने ?

दोस्तोयव्स्कीको लेखनीमा एक खालको सनक भेटिन्छ । उनी पात्रमा खर्लप्पै छिर्छन् । यस्तो लाग्छ, उपन्यासका नायक स्वयं उनी नै हुन् । उनका जीवनवृत्तिका फरकफरक मोडमा देखिने चरित्रहरू हुन् । व्यक्तिका क्षणिक सनकहरू उतार्न उनी छुटाउँदैनन् । 'अपराध र दण्ड'को मुख्य पात्र रस्कोलनिकोभले एउटी विधवा बूढीको हत्या गरेसँगै कथा सुरु हुन्छ ।

त्यो विधवा बूढी चर्को ब्याजदरमा रस्कोलनिकोभजस्ता गरिब युवाहरूलाई ऋण दिने गर्थी । रस्कोलनिकोभलाई लाग्छ, त्यो बूढी समाजको क्रूरतम मानवीय प्रवृत्तिको प्रतिनिधि पात्र हो जसको हत्या एउटा सामान्य नालीको कीराको हत्याजस्तै हो । उसको हत्या हुनु मनासिब छ । हत्या गरेपछि एकातर्फ उसलाई मानवताको रक्षा गरेजस्तो लाग्छ भने अर्कोतर्फ हत्या गरेकोमा ग्लानिबोध हुन्छ ।

उसलाई लाग्छ, कानुनले नदेखे पनि अदृश्य शक्तिले देखिसकेको छ । कानुनले नसमाए पनि जीवनभर प्रताडनाले बाँच्नुपर्ने डर उसमा पलाउँछ । उसलाई लाग्छ, हरेक मान्छेले उसको पीछा गरिरहेछ । हरेक मान्छे उसकै खोजीमा छन् । उ भाग्न थाल्छ । लुक्न थाल्छ । यसरी लुक्दा लुक्दै पनि उसले क्षणिक सनकहरू देखाउन थाल्छ । जस्तो, सामान्य कुरामा पनि प्रफुल्ल भएर हाँसेजस्तो गर्छ । केही नभएजस्तो गरेर सुसेली हाल्दै हिँड्छ बाटोमा ।

कोठामा लुकिरहेको हुन्छ तर बाहिर मानिस आउँदा, ढोका ढक्ढकाउँदा बाहिर निस्केर ती मान्छेलाई जिब्रो निकालेर जिस्क्याइदिऊँ भनी सोच्छ ।

पात्रहरूमा भेटिने मनोदशाहरूको जीवन्त चित्रण उनको विराट् क्षमता हो । उनका पात्रहरूले पाठकका मस्तिष्क र हृदय छेड्छन् । कहालीलाग्दो शून्यबोध र मौनताले द्रविभुत हुन्छन् । 'द इडियट'को पात्र 'प्रिन्स मिस्किन' एक दोषरहित पात्र हो । प्रिन्स मिस्किनलाई दोस्तोयव्स्कीले जिसस क्राइस्टको प्रतीकका रूपमा उभ्याउन खोजेका छन् ।

प्रिन्स जतिसुकै स्वच्छ, उच्चतम, दोषरहित, निर्दोष भए पनि उसमा एउटा कमजोरी छ । एउटा हीनताबोधले सधैं ग्रसित छ । ऊ छारेरोगले ग्रसित छ, जसको कारणले उसमा हीनताबोध पलाएको छ । भीडमा नै ढल्छु कि भन्ने हीनताले गर्दा उसमा पूर्णता देखिँदैन । उसको यही हीनताबोधको वरिपरि उपन्यास घुम्छ ।

- दोस्तोयव्स्की दार्शनिक हुन्थे भने नित्से बन्थे र यदि नित्से साहित्यकार हुन्थे भने दोस्तोयव्स्की बन्थे ।

दोस्तोयव्स्कीका नायक होमरका नायकजस्ता वीरता र सौर्यले भरिएका पात्र होइनन् । यी आधुनिक मानव हुन् जो उच्चतम गुण हुँदाहुँदै पनि केही साना र तुच्छ कमजोरीले बाँधिएका छन् । सामाजिक बाध्यताले घेरिएका छन् । 'ब्रदर्स कारमाजोभ'मा उनले दुईवटा यस्तै पात्र उभ्याएका छन्, इभान र दमित्री । इभान आदर्शवादी छ तर जीवनवादी छैन ।

जीवनको बहुआयामिक रसरंगबाट टाढिएर रुमल्लिइरहेछ । अर्कोतर्फ उसको दाइ दमित्री अति नै जीवनवादी हुने बहानामा आदर्शवादी मूल्यमान्यताबाट एकदमै टाढा छ । यी दुई पात्रमार्फत दोस्तोयव्स्कीले जीवन जिउनु मुख्य हो वा जीवनबारे चिन्तन गर्नु मुख्य हो भन्ने अन्तरविरोधलाई उभ्याएका छन् । सिंगो उपन्यास पढिसिध्याउँदा पाठक पनि अलमलमा पर्छन् को सही हो, को गलत । दोस्तोयव्स्कीले समाधान होइन भयंकर प्रश्न छोड्छन् ।

दोस्तोयव्स्की र सेक्सपियरमा केही समानता देखिन्छ । १९औं शताब्दीमा सेक्सपियर जन्मिएका भए दोस्तोयव्स्कीको आवश्यकता नै हुने थिएन । सेक्सपियरको 'ह्याम्लेट' र दोस्तोयव्स्कीको 'रस्कोलनिकोभ' एउटै क्याफेमा भेट भएको भए उनीहरूबीच धेरै कुरा मिल्थ्यो । ती गज्जबका दोस्त बन्ने थिए ।

टोल्सटोय र दोस्तोयव्स्की भने फरक छन् । टोल्सटोय बेलाबेलामा व्याख्यान दिन थाल्छन् । बेलाबेलामा पात्रहरूलाई बिर्सेर व्याख्यानमा व्यस्त हुन्छन् । उनी दर्शन पोख्न थाल्छन् । साहित्यमार्फत एउटा विचारधारा उभ्याउन खोज्छन् तर दोस्तोयव्स्कीले त्यसो गरेनन् । त्यसको अर्थ उनको रचनामा दर्शन छैन भन्ने होइन । उनी भयंकर अस्तित्ववादी हुन् ।

दोस्तोयव्स्की दार्शनिक हुन्थे भने नित्से बन्थे र नित्से साहित्यकार हुन्थे भने दोस्तोयव्स्की बन्थे । जीवन साँच्चै नै पीडादायी र दुखद छ । दोस्तोयव्स्कीको विचारमा पीडाको कारण प्रवृत्तिगत र मनोगत विविधता हो जसको कुनै समाधान छैन ।

- दोस्तोयव्स्कीका नायक होमरका नायकजस्ता वीरता र सौर्यले भरिएका पात्र होइनन् । यी आधुनिक मानव हुन् । जो उच्चतम गुण हुँदाहुँदै पनि केही साना र तुच्छ कमजोरीले बाँधिएका छन् । सामाजिक बाध्यताले घेरिएका छन् ।

सुखको खोजी आफैंमा आदर्श हो । यो विषादको बीचमा नै जीवन छ । यो अस्तव्यस्तताकै बीचमा जीवन छ जसको विकल्प छैन । तर, दोस्तोयव्स्कीले एक ठाउँमा विकल्प भेटेका छन् । त्यो हो, ईश्वरप्रतिको आस्था । उनका लागि शक्तिशाली ईश्वर होइन । त्यो ईश्वर आदर्शको प्रतिरूप हो । उनका लागि ईश्वर छैन भने मानवहितका लागि ईश्वरको रचना गरिनुपर्छ ।

दोस्तोयव्स्कीले मानवीय संवेदनाको उच्चतम अभिव्यक्ति दिएका छन् । उनी भावभंगिमाको मिहिन चित्रण गर्छन् । कलाको मुटुको स्पन्दनलाई हत्केलाले स्पर्श गरेका छन् । मान्छेमा हुने हरेक मनोदशा उनले चित्रण गरेका छन् । दोस्तोयव्स्की पढेपछि पाठक र लेखकमा एउटा 'इन्फेरियरिटी कम्प्लेक्स' छाउँछ । दोस्तोयव्स्कीले मानवीय प्रवृत्तिको हरेक सीमा लेखिसकेका छन्, अब के पो लेख्न बाँकी छ र ? हरेक आख्यानकारलाई दोस्तोयव्स्की चुनौतीका ठूलै पहाड हुन् ।

दोस्तोयव्स्की आख्यानकार होइनन् । उनी त आख्यानकारका पनि आख्यानकार हुन् । उनी उपन्यासकारका पनि उपन्यासकार हुन् ।