सेटिङको राजनीति

एउटा प्रचलित उखानबाट यो आलेख सुुरु गरौं ‘नमच्चिने पिङको सय झट्का ।’ अर्थात् दसैंमा रमाइलो गर्न थापिएको पिङ नमच्चिएपछि वा मच्चाउने बल र कला नहुुँदा जति गर्दा पनि त्यो बल झट्कामा परिणत हुुन्छ, गतिमा बदलिँदैन । त्यस्तो झट्का मात्रले दुुई कुुरा देखाउँछ- मच्चाउने मान्छे पनि गल्छ, थाक्छ र पिङको आनन्द लिन पाउँदैन अनि पिङ पनि झट्का खाँदाखाँदा चुँडिन्छ र फुुस्किने डर हुुन्छ ।

नेपालको राजनीतिको गति यस्तै छ अहिले, अहिलेमात्र होइन धेरै समयदेखि नै यस्तै छ । राष्ट्र दलदल र भासमा छ, पहिरोको जोखिममा पनि छ । द्वन्द्वपछिका द्वन्द्व र कहिल्यै नसकिने संक्रमणकालमा छ राष्ट्र । देशको चिन्ता लिएर आफ्नो जीवन र राजनीतिलाई जोखिममा पारेर पनि राष्ट्रलाई जोगाउँदै गति दिने र भरोसा गर्नयोग्य, पछि लाग्नयोग्य इच्छा शक्ति र सामथ्र्य भएको नेताको अनुुहार नदेखिँदा नेपाली जनता चिन्तित छन् । यस प्रकारको दशामा यसअघि राष्ट्र सायद यतिविघ्न फसेको थिएन । परिवारका आफ्नै सदस्यहरूले गति छाड्दा के गर्नसक्छ मान्छेले, ऊ लाचार हुुन्छ, शिथिल हुुन्छ, ओज र बलविहीन हुुन्छ । त्यस्तै हालतमा पुर्‍याएका छन् यी नेताहरूले नेपाली जनतालाई अहिले । निल्नुु न ओकल्नुुको हालतमा । घाँटीमा गाँस अड्किएको छ र पानी पिऊँ भन्दा पानीको सट्टा ढिक्का बरफ राखिदिएका छन् भाँडामा ।

धेरै अघिदेखि केही शब्दहरू खुुब प्रचलनमा छन्, प्रयोगमा छन् । तर माटो नभएको ढुुंगैढुुंगामा हलो नारेजस्तो छ यी शब्दहरूका प्रयोग, बाली लाउन पनि नसकिने, आशा भरोसा गर्न पनि नसकिने । ‘घनिभूत छलफल’, ‘हदैसम्मको लचकता’, ‘सहमतिको विकल्प छैन’, ‘शीर्ष नेताहरूको बैठक जारी’, ‘प्याकेजमा सहमति’ आदि इत्यादि । भन्नेहरूलाई लाज छैन तर सुुन्नेहरू लाजले भुुतुुक्क भइसकेका छन् । ‘प्याकेजमा सहमति’ भन्छन्, तर त्यो प्याकेज के हो भन्न सक्दैैनन् । प्याकेजभित्र के हुुन्छ ? प्याकेजभित्रको चिज, वस्तुु के हो ? ताजा कि सडेगलेको ? अर्थ यसमा छ । राजनीतिक शब्दजालले नेपाली आक्रान्त छन् । शब्द रटानले वाक्कदिक्क हुुँदा त्यसको अर्थ र मान्यता पनि सेलाउँदो रहेछ, हराउँदो रहेछ । देखिनेलाई भन्दा देख्नेलाई बढी लाज भइरहेछ ।

राष्ट्रले व्यावसायिक, दक्ष, इमानी र प्रतिबद्ध व्यक्तिहरू खोजेको छ । राष्ट्र मौन भएर खोजिरहेछ । तर, पार्टी र नेताहरू स्वार्थी र सेटिङ मिलाउनेहरू मात्र खोजिरहेछन् । 

अहिले एउटा शब्द खुुब प्रयोग छ- सेटिङ । सेटिङ भ्रष्टाचार र मनोमानी–स्वार्थी संस्कृतिको पर्याय नै बनेको छ । केन्द्रमा अस्थिरता, अपवित्र गठबन्धन, स्वार्थपरक गठबन्धन, गुुट–उपगुुटको बिगबिगी र स्थानीयस्तरमा दशकौं जनप्रतिनिधिविहीन अवस्थामा कारण सेटिङ खुुबै मौलाएको छ । सेटिङ संस्कृतिका कारण भ्रष्टाचारको दायरा झनै विस्तार भएको छ । भ्रष्टाचार सहभागितामूलक र हाकाहाकी भएको छ, सेटिङ संस्कृति मौलाएका कारण । भ्रष्टाचारका सहभागीहरू बढेको र स्थानीयस्तरमा सर्वदलीय मिलिभगतका कारण ‘तैं चुुप मै चुुपको’ सांस्कृतिक उत्थान हुुन पुुगेको छ । जंगलमा गैरकानुनी सिकार गरेर विलो बाँड्न पल्केकाहरूले ओठ बन्द गर्छन्, तैं चुुप मै चुुप । सबै बिटुुलिएका छन्, सबै सत्तापक्षका छन्, प्रतिपक्ष कोही छैन ।

सेटिङ र गुुन्डाराजले राजनीतिलाई यसरी पक्डिएको छ कि गोहीको मुुखबाट बबुुरा मृग निस्कन सक्ला तर इमान र निष्कलंक उम्कन पाउँदैन । अहिले चुुनावको कुुरा भइरहेछ, हेरौं यो सेटिङ संस्कृतिको ‘भेटिङ’मा कोको पर्लान् ? विकासमा सहभागिता होइन भ्रष्टाचार र सेटिङमा सहभागिता बढ्दै गएको छ । हाम्रो देशको जग गाउँ हो, गाउँलाई कमजोर बनाइएको छ । गाउँको आचरण, इमान र सदाचार बिग्रिएपछि राष्ट्र मक्किन्छ । राष्ट्रको आधारभूमि नभत्काई बाह्य र भित्री स्वार्थी तत्वहरूले आराम नलिने चाला देखिँदैछ । चुुनाव हुुनुु प्रजातन्त्रको अभ्यास हो, तर कस्तो चुुनाव ? कसले जित्ने र कसले हार्ने चुुनाव ? कसरी जित्ने र कसरी हार्ने हराउने चुुनाव ? पैसा र गुुण्डाले जित्ने कि इमान, निःस्वार्थ र निष्कलंले ?

राष्ट्र सेटिङ संस्कृतिको पूरै कब्जामा छ, देश अपहरणमा परेको छ सेटिङको । के आगामी चुुनावहरूले सेटिङको कब्जाबाट बाहिर ल्याउन सक्छन् ? कुुन योजनामार्फत ? राजनीतिले भागबन्डा, गठबन्धन र सर्वदलीय मिलिभगतका नाममा इमान र राष्ट्रहितलाई बिक्री गरिसकेका छन् । कसकसको कति हिम्मत र ताकत होला यो बिक्रीको धरौटी फिर्ता गरेर वा खेल जितेर इमान र राष्ट्रहितलाई मुुक्त गर्ने ? तर, सेटिङअन्तर्गत पैसा, गुुण्डाको हालीमुुहाली र इमानको जरो उखेल्ने व्यथा देखा परेन भने भनांैला, अब केही हुुनेवाला छ भनेर । केन्द्रको सेटिङको कथाव्यथा झनै भयानक हुुँदै गएको छ । सत्ता प्राप्तिको खेलमा, फकाउने र घुुक्र्याउने खेलमा पालैपालो मन्त्रालयहरू पार्टीका पेवा बनेका छन् ।

पार्टीले सेटिङ परिवर्तन गर्न कर्मचारीका सेट परिवर्तन गर्छन् । पार्टीको भागमा परेको मन्त्रालयको पूर्णाधिकार त्यही पार्टीलाई प्राप्त हुुन्छ । राष्ट्रका प्रमुुख कार्यकारी प्रधानमन्त्रीले त्यसमा दखल दिन र हलचल गर्न पाउँदैन । हेरौं यो सेटिङ भत्काउन अत्यधिक जनसहभागितामा बनेको संविधानले कस्तो औजार प्रयोग गर्ला ? जुुन मन्त्रालय जुुन पार्टीको भागमा पर्छ उसले सचिवदेखि तलसम्मका कर्मचारी रङ मिलाएर छान्छ- कालो, रातो, पहेँलो तर त्यहाँ सफा र सेतोचाहिँ चल्दैन; बर्जित छ, सेतो, स्वच्छ र सफा रङ । सेटिङले दक्षता, इमान र व्यावसायिकता भष्म बनायो, खरानी बनायो र यही खरानी हेरेर राजनीति गर्नेहरू मक्ख छन् । तैपनि लोकतन्त्र, विकास, शान्ति र समृद्धिका कुुरा गर्न छाड्दैनन् । चुुरे भावरका खोलानालाका गिटीबालुुवा बिनामूल्य रित्याउने खेलको प्रपञ्च पनि यही सेटिङ संस्कृतिको एउटा पर्व हो- निकासी खुुला पर्व । यो पर्व मनाउन तम्तयार हुुनेहरू मौका हेरेर बसिरहेका छन् ।

अहिले पुुँजीगत तथा विकास खर्च न्यून भएको अर्थात् खर्च हुुन नसकेको चर्चा छ । खिन्नता खर्च नभएकोमा छ तर अब चाँडै कसरी खर्च हुुन्छ भन्नेमा खासै चिन्ता छैन । अब आर्थिक वर्ष सकिने बेलामा एक महिनाभित्र चामत्कारिक रूपमा रेकर्ड ब्रेक गर्ने गरी खर्च हुुनेछ । सेटिङको चाँजोपाँजो मिलेपछि दिनेले दिनेछन्, लिनेले लिनेछन् । हरेक सालको पुँजीगत खर्च बजारको कथाव्यथा र चाडपर्व यसरी नै आउँछ ।

सेटिङ संस्कृतिले नेपालको प्रशासन संयन्त्रलाई निकम्मा, पंगुु र अनुुत्पादक बनाइदिएको छ । जे रोप्यो त्यही फल्ने हो । राज्य संयन्त्रका विभिन्न क्षेत्रहरूमा विषयगत ज्ञान, विवेक र इमान बिक्दैन, अनुुभव बिक्दैन, सेटिङका स्वार्थहरू मात्र बिक्छन् । विषयगत, क्षेत्रगत अनुुभव माथिदेखि नै चाहिँदैन । अर्थमन्त्री र अर्थ सचिव हुुन अर्थशास्त्रको ज्ञान आवश्यक छैन, कानुुन पढेकाले प्राविधिक मन्त्रालय चलाउँछन् र प्राविधिक विषय पढेकाहरूले आर्थिक, कानुनी र सुुरक्षा निकायहरू चलाउँछन् । संसारमा कहाँकहाँ यस्तो प्रवृत्ति, प्रविधि र पद्धति छ; त्यो पनि खोजी गर्नुुपर्ने अवस्था आयो । काम देखाएर प्रतिफल ल्याउनुु नपर्ने र जिम्मेवारी र जवाफदेहिता वहन गर्नुु नपर्ने भएपछि यस्तै हुुन्छ सेटिङका करामतहरू सर्वत्र देखिन्छन् ।

सेटिङ मौलाउँदै जाँदा अल्पमत, बहुुमतमाथि घोडसवार हुुन्छ । अस्थिरताको कारक–थ्रेसहोल्ड राख्ने नराख्ने र कति राख्ने भन्नेमा ‘मुुसा पार्टी’लाई सोध्नुु र तिनले थर्काउँदा थर्किनुु जरुरी छ ? यो देशमा अब कसैले बहुमत ल्याएर सरकार बनाउनुु भनेको सायद आकाश खस्नुुसरह होला । अल्पमत र अपवित्र गठबन्धनहरूले यहाँका स्थिरता, शान्ति र विकासका गतिलाई तितरबितर पारिरहेको छ र पारिरहनेछ । हेरौं ९० प्रतिशत बहुुमत र व्यापक जनसहभागितामा ल्याइएको संविधानको कार्यान्वयनले कुुनै चमत्कार गर्छ कि ।

पार्टीहरूभित्र सिद्धान्त, नीति, योजना र कार्यक्रमहरूका बहस हुुन छाडेका छन् । सञ्चार माध्यममार्फत समेत यी विषय रत्तिभर देखा परेका छैनन् । सत्ता प्राप्ति र टिकाउने खेलमा नै रन्थनिएको छ राजनीति । चुुनाव गराउने, तुुरुन्त गराउने वा अलि ढिलो गराउने, कुुन पहिला गराउने सबै कुुराहरू सत्ताको छिनाझपटीसँग जोडिएका छन्, सेटिङ छ यहाँ पनि । राष्ट्रले व्यावसायिक, दक्ष, इमानी र प्रतिबद्ध व्यक्तिहरू खोजेको छ । राष्ट्र मौन भएर खोजिरहेछ । तर, पार्टी र नेताहरू स्वार्थी र सेटिङ मिलाउनेहरूमात्र खोजिरहेछन् । हरेक नियुुक्ति, बढुुवा, सरुवा र जिम्मेवारीमा यो बोध हुुन्छ । यहाँ विरोधाभास छ राष्ट्र र राजनीति सञ्चालक बीच । वास्तवमा उत्पादक नीति र कानुुनको निर्माण गर्न तिनको कार्यान्वयन गर्न, नियमन गर्न, मूल्यांकन गर्न, पृष्ठपोषण गर्न र परिवर्तन गर्न व्यावसायिकता, दक्षता, निष्पक्षता, इमानदारतिा चाहिन्छ । सेटिङ संस्कृति यसको विपरीत गुुणको प्रवृत्ति हो । अब भनौं, यो देशमा शान्ति र समृद्धि यही परिवेश संस्कृति र प्रवृत्तिबीच कसरी सम्भव छ ?

हिजोका दिनमा एक ऊर्जामन्त्रीले सेटिङ संस्कृतिअन्तर्गत एउटा हाइड्रोपावर कम्पनीको प्रबन्धकबाट हटाइएका कुुलमानमा कति व्यावसायिक दक्षता र इमान रहेछ, त्यो उनले देखाए । एउटा उदाहरण हो यो । तर भन्न सकिन्न सेटिङको बिगबिगीमा कुुनै कुुख्यात मन्त्री पदासीन भएर ती कुुलमानलाई रातारात नहटाउलान् । नदेखिएका अन्य कुुलमानहरू विगतमा त्यसरी नहटाइएका भए यो राष्ट्र आज निकै बलवान् हुुने थियो, नेपाली जनताका पेटमा सन्तुुलित खाना र जीउमा न्याना नाना हुुने थिए । सेटिङ संस्कृतिको अर्को विकराल र भयावह रूप चुुरेको गिटी बालुुवा उत्खनन र निकासीमा देखिन खोज्दैछ । जताबाट भए पनि सेटिङ मिलाएर बहानाबाजी खोज्दै निकासी खुुलाउन भूमिगत सुुरुङ मार्ग खन्न तम्तयार देखिँदैछन् स्वार्थीहरू । सेटिङ संस्कृतिअन्तर्गत राष्ट्रघातको यो पनि एउटा चरम नमुुना हो र खुुट्टाको घाउमा पुुर्ने मासुु खोज्ने बहानामा घाँटीको मासुु काट्न खोज्दैछन् । हेरौं ! जनताबाट चुुनिएका प्रतिनिधिहरूले के गर्लान् ?

अब अन्तिममा एउटा प्रश्न पनि गरौं-जताततै भ्रष्टाचार, सेटिङ, बेइमानी भएर पार्टी र नेताहरू असफल देखिएका हुुन् कि तिनको अकर्मण्यता र असक्षमताका कारण ती नकारात्मक प्रवृत्ति हावी भएका हुुन् ? विगत र वर्तमानलाई राम्ररी केलाउँदा अकर्मण्यता र बेइमानीकै कारण नकारात्मक प्रवृत्तिको गुुणात्मक वृद्धि भइरहेछ । ज्ञान विवेक, दूरदृष्टि दृढता नहुुँदा स्वार्थ र सेटिङ मौलाएको छ । यो यथार्थ हो कि होइन ? पंक्तिकारलाई धेरै भन्नुु केही छैन; सबैले बुुझ्ने, मनन गर्ने र सकेसम्म क्रियाशील हुुने बेला बित्दै गएको छ । यसमा बढी गन्थन भए पनि केही अंश चिन्तन र मन्थनसमेत अवश्य देखिएला भन्ने आशा छ ।