गान्धी दर्शन, आदर्श र नेपाल

जो क्षमा कर सके वो इन्सान हैं ।
जो वद्लाव भाव रखे वो शैतान हैं ।’
उद्धृत पंक्ति अहिंसाका पुजारी महात्मा गान्धीको मानवतावादी सोच हो । यो पंक्ति हिन्दी गीतमा समेत समावेश गरेर गाइएको छ । कुनै विभेदबिना नै पूर्वीयजत्तिकै पश्चिमा दर्शनमा पनि गान्धीको अध्ययन थियो । सबै दर्शनको सार अहिंसा, सत्य, शान्ति र प्रेम नै हो भन्ने उनको निचोड थियो । तिरस्कार कसैलाई पनि गरिनु हुँदैन भन्ने गान्धीको मान्यता रह्यो । त्यसलाई व्यवहारमा उतारेर उनले देखाए । त्यसैले उनी सत्य, प्रेम र करुणाका प्रतिमूर्ति बने ।

गान्धीको आदर्श र अहिंसाको दर्शनलाई संयुक्त राष्ट्रसंघले समेत स्वीकार गर्दै सन् २००७ बाट उनको जन्मतिथि अक्टोबर २ लाई अहिंसा दिवसका रूपमा मनाइँदै आएको छ । गान्धीले जीवनको उत्तराद्र्धमा ‘ईश्वर परायणताका खातिर मैले आफैंलाई संयम राखेर ४० वर्षदेखि कसैप्रति द्वेष राख्ने गरेको छैन । विनम्रताले मात्र त्यो गुण आर्जित हुन्छ’ भनेका छन् ।गान्धीको धर्म निरपेक्षवादी थिए । तर पनि उनी धर्मका पक्षपाती रहे । उनले बहकावमा लागेर जन्मसिद्ध धर्म परिवर्तन गरेनन् । बरु कर्मलाई धर्ममा रूपान्तरण गरे र त्यसको पालना गरिरहे ।

गान्धीको धर्मको परिभाषामा ज्ञान, बुद्धि, विवेक, सत्य, प्रेम, करुणा, सुख र शान्ति थिए । धर्मको बलमा प्राप्त हुने शक्तिलाई उनी विश्वास गर्थे । त्यही शक्तिको बलमा उनी अहिंसात्मक आन्दोलनका प्रणेतासमेत बने । उनले सबै मानव धर्मलाई समान हैसियतको व्यवहार गर्थे । उनको नित्य प्रार्थनामा सर्वधर्मे समानत्व भन्ने भजन गुञ्जिन्थ्यो । साथै गान्धीको धर्ममा विनम्रता र क्षमा अद्वितीय गुण थियो । सन् १९३० को दाण्डी मार्चमा २ नेपालीसहित ७९ सत्याग्राही सहभागी थिए । तीमध्ये एक महावीर गिरी र अर्का खड्गवीर गिरी थिए ।

खड्ग अपराधकर्म गरेर जेलसजाय भोगेका नेपाली युवक थिए । उनलाई गान्धीले अन्तिम समयमा दुई सत्याग्राही थप गर्दा सहभागी बनाएका थिए । उनलाई सहभागी बनाउने वा नबनाउने भन्ने विषयमा साबरमती आ श्रममा विवाद भइरहँदा गान्धीसामु गिरीले आफूले गरेको अपराधकर्म स्वीकार्दै प्रायश्चित्त गरे । साथै आगामी दिनमा त्यस्तो कर्म नगर्ने प्रतिबद्धता जनाएपछि गान्धीले उनलाई क्षमा दिँदै उक्त महान् यात्रामा सहभागी बनाएको इतिहास छ । जुन यात्राको सफलतासँगै भारतमा स्वतन्त्रता सुनिश्चित छ भन्ने आत्मविश्वासको सञ्चार भएको थियो ।

नेपाल आफैंमा गौरवान्वित देश हो । यसको आफ्नै स्वाभिमान छ, आफ्नै इतिहास छ । उपनिवेशबिनाको अटल स्वतन्त्र पहिचान छ । नेपालको मौलिकताको जगमा धर्म, भाषा र संस्कृतिको विरासत छ । त्यसैले नेपालले आफ्नै मौलिक शासनव्यवस्था र विकासमा जोड दिन आवश्यक छ ।

उनी भन्ने गर्थे तर जहाँ दुष्कर्म हुन्छ त्यसलाई मैले धिक्कार गर्ने गरेको छु । साथै त्यस्ता दुर्जनलाई घृणा पनि गर्ने गरेको छु । अंग्रेज वर्ग जसले भारतमा जबर्जस्ती शासन गरिरहेको छ, उनीहरूका लागि म द्वेषी छु । भारतवासीलाई निर्दयतापूर्वक शोषण गर्ने उनीहरूको नीतिलाई म हृदयबाट धिक्कार गर्छु । साथै हिन्दु वर्ण व्यवस्थामा आफूलाई उच्च जात बताउँदै छुवाछूतको व्यवहार गर्नेहरूलाई पनि म धिक्कार गर्छु । अबुझपनले अरूलाई दुःख निम्त्याउनेहरूलाई मैले आफ्ना तर्फबाट हरसम्भव सुधारको प्रयत्न गर्नु मेरो धर्म हो ।

अहिंसाका पुजारी महात्मा गान्धीको राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक र विकासका बारेमा आफ्नै योजना र सपना थियो । भारतले त्यो सोच सपनालाई कति अपनाउन सक्यो वा सकेन भन्ने विषय आफैमा अध्ययनको विषय छ । जुन तथ्य बुझ्न ‘माई ड्रिम इन्डिया वा मेरा सपनोका भारत’ भन्ने पुस्तक पढे केही मात्रामा प्रस्ट हुनेछ ।

भारत आज आर्थिक रूपमा जति समृद्ध छ, त्यति नै चुनौतीको सामनारत छ । त्यो चुनौती भनेको धनी र गरिबबीचको बढ्दो अन्तर हो । असमान अवसर हो । प्राकृतिक स्रोतसाधनको अत्यधिक दोहन हो । समृद्ध हुन यन्त्रको बढ्दो उपयोग हो । सीमित व्यक्तिमा पुजीको संग्रह हो । त्यही तथ्यलाई मनन गरेर वर्तमान प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले एक हजार र पाँच सय रुपैयाँका नोटमा बन्देज लगाउनु पर्‍यो । त्यसो त एक हजार दरका नोटमा गुजरातबाटै प्रधानमन्त्री बनेका मोरारजी देसाईले पनि बन्देज लगाएको इतिहास छ । नोटबन्दीको सकारात्मक र नकारात्मक प्रभावको पाटो आफ्नै स्थानमा छ ।

गान्धीले सन् १९२० मा स्थापना गरेको विश्वविद्यालय (गुजरात विद्यापीठ, अहमदाबाद)का गान्धी दर्शन विभागका प्रा.डा. पे्रमानन्द मि श्र भन्छन्, भारत जति समृद्ध छ, त्यति नै गरिबीको समस्याले ग्रसित पनि छ । ५० करोडभन्दा धेरै मानिस दैनिक एक सय रुपैयाँभन्दा कमको आम्दानीमा बाँच्नु परिहेको अवस्था छ । यस्ता विकराल समस्याका तथ्यांक धेरै छन् । तर, आज भारत विश्वकीर्तिमान बनाउने होडमा जनताको गाँस काटेर आणविक भट्टी र भूउग्रह बनाउने होडमा छ; जुन कुरा गान्धीको आदर्शसँग मेल खाँदैन ।

समस्याको तथ्यांक खोजेर अल्मलिनुभन्दा रचनात्मक कर्ममा जीवनलाई उपयोग गर्दै शान्तिको मार्गमा समाजलाई प्रेरित गर्नसक्नु गान्धीका अनुयायीको सतत् कर्तव्य हुनेछ । भारतमा दैनिक करिब २५ भन्दा धेरैले आत्महत्या गर्ने गरेका छन् । ती सबैको कारण धनी र गरिबबीचको बढ्दो अन्तर नै हो । विकास र समृद्धिको चमकसँगै भारतमा चुनौती र समस्याको जँघार पनि त्यत्तिकै छ ।

उद्योग र यन्त्रको प्रयोगले भारत आज छिमेकी देशको तुलनामा समृद्ध देखिन्छ । तर, त्यसभित्र जटिल र चुनौतीको शिखर छ । धनी र गरिबबीचको अन्तर र विभेद ठूलो छ । यन्त्र र मानवीयताबिनाको विकासले समाजमा हिंसाको पक्षपोषण गर्छ भन्ने कुरा त्यति बेलै गान्धीले भनेका थिए । जुन भविष्यवाणी आजको भारतमा स्वप्नदृष्टि जत्तिकै साबित भएको छ । नेपालको भविष्यका बारेमा मूर्धन्य गान्धीवादी स्व. नेता नारायणभाइ देसाईले २०७० फागुनमा नेपालमा गान्धी कथा वाचन गर्न आउँदा ‘नेपालसँग अद्वितीय साहस र प्राकृतिक स्रोतको भण्डार छ । त्यसलाई दोहन नगरी उपयोग गरेर विकास गरियो भने नेपाल छिटै समृद्ध देश बन्नसक्छ’ भनेका थिए ।

उनले डेनमार्क र नर्वेको उदाहरण प्रस्तुत गर्दै दोस्रो विश्वयुद्धमा जर्मनीले अस्त्र शक्तिका बलमा छिमेकी देशका सिमाना भत्काइरहँदा डेनमार्क र नर्वेले उसलाई ठेगान लगाइदिएको स्मरणसमेत सुनाएका थिए । त्यसको कारण थियो— आर्थिक सबलीकरण र विकेन्द्रित सुशासनयुक्त शासनव्यवस्था । ती देशको सिमानामा पुग्दा राज्यको सेनाले नभएर स्थानीय नागरिकले जर्मन सेनाको प्रतिकार गरेका थिए । राज्यका लागि नागरिक शक्ति हुन् न कि शस्त्रले सुसज्जित सेना । शस्त्रले सुसज्जित सेना हिंसामा विश्वास गर्नेका लागि ढाल हुन सक्छन् तर राज्यका लागि दिगो शक्ति हुन सक्दैन । उनको अनुभवसहितको भनाइ थियो । बंगलादेशको स्वतन्त्रताका लागि शान्ति सेनाको मार्च पास गरेका देसाई भारतको भुदान यज्ञका सारथि विनोवा भावेका विश्वासपात्र थिए । गान्धीको जीवनमा अन्तिम आठ वर्ष सचिवालयमा काम गरेका देसाईको अनुभवमा गान्धी युगकै नेता हुन् भन्ने तर्कसहितको दाबी रह्यो ।

गान्धीद्वारा हिटलरलाई पे्रषित पत्रका टाइपराइटरसमेत रहेका देसाई शस्त्रको शक्तिमा विश्वास गर्ने जर्मन शासक हिटलर हिंसाको आडमा दम्भले गर्दा पतन भएको बताउँथे । गान्धीले सन् १९४२ मा हिटलरलाई हिंसाको मार्ग त्यागेर अहिंसाको मार्ग अपनाउन आग्रह गर्दै पत्र लेखेका थिए । अहिंसामा विश्वास गर्ने गान्धी संसारका लागि परन्तु नभएर पुज्य रहिरहनेछन् भन्ने देसाईको गान्धी कथाको सन्देश थियो ।

नागरिक र सेनाको सम्बन्ध नङ र मासुको जस्तो हुन सक्यो भने दुनियाँमा कसैको गुलाम हुनु पर्दैन भन्ने देसाईको आत्मविश्वासी तर्क थियो । देसाई ०७० साल फागुनमा आफ्नो ११६औं गान्धी कथा नेपालमा वाचन गर्न आएका बखत तत्कालीन प्रधानमन्त्री सुशील कोइरालालाई बालुवाटारको भेटमा ‘नेपालले गान्धीको अहिंसाको आदर्श र विचारलाई आत्मसात् गर्न सक्यो भने शस्त्र शक्तिले सुसज्जित दुई महाशक्ति देशका बीचमा रहेर पनि नेपालले नैतिक बल आर्जन गर्न सक्नेछ । त्यसलाई ध्यान दिनुहोला’ भनेका थिए । उक्त प्रसंगको साक्षी वर्तमान सरकारका उपप्रधानमन्त्री तथा गृहमन्त्री विमलेन्द्र निधि छन् ।

‘यन्त्रको प्रयोग मानव परि श्रमको विकल्प हुन सक्दैन । भारतको भविष्य पश्चिमा शैलीको रक्तरञ्जित पथमार्ग हुँदैहैेन, जुन मार्गको यात्रामा स्वयं पश्चिम थाकिसकेको छ । त्यो मार्ग भारतले अपनाउन आवश्यक छैन । भागवान्ले हिन्दुस्तानलाई मात्र नभएर सम्पूर्ण विश्वलाई यन्त्रीकरणबाट बचाउन सकोस् । यन्त्रीकरणले मुट्ठीभर मानिसलाई मात्र आर्थिक रूपमा सम्पन्न र परिचालनको अधिकार प्रदान गर्छ । बहुसंख्यकलाई त्यो अधिकारबाट वञ्चित गरिरहेको हुन्छ’, गान्धीले भनेका छन् । भारत आज आफ्नो आत्माको खोजीमा छ । त्यो आत्माको प्राप्तिबिना भारतवासी मर्नेछैनन् ।बाहिरबाट देखिएको भारतको आवरणलाई यति बेला नेपालले हुबहु नक्कल नगरोस् भन्ने कामना भारतका गान्धीवादीको छ ।

बेलायती शासक भारत छाडेर गएको ६९ वर्ष भए पनि उनीहरूले चलाएको हुकुमत शैली अहिले पनि भारतमा कायम छ । त्यो शैलीलाई नेपालले परिवर्तित संरचनाको सँघारमा अनुसरण गरेर त्यस्तो गल्ती नगरोस् भन्ने उनीहरूको सुझाव छ । नेपाल आफैंमा गौरवान्वित देश हो । यसको आफ्नै स्वाभिमान छ, आफ्नै इतिहास छ । उपनिवेशबिनाको अटल स्वतन्त्र पहिचान छ । नेपालको मौलिकताको जगमा धर्म, भाषा र संस्कृतिको विरासत छ । त्यसैले नेपालले आफ्नै मौलिक शासनव्यवस्था र विकासमा जोड दिन आवश्यक छ । ती मूल्य र मान्यतालाई समयानुकूल जर्गर्ना गर्दैै अघि बढ्न सक्यो भने नेपालको समृद्धि कल्पनामा सीमित हुनुपर्ने छैन, भारतका गान्धीवादीको सुझाव छ ।

(लेखक अहिंसा र गान्धी विचारका विद्यार्थी हुन् ।)