सवारी दुर्घटना के हाम्रो नियति हो ?

नेपालमा सवारी दुर्घटना सामान्य हो या असामान्य ? सामान्य भनौं भने एकपछि अर्को दुर्घटना भइरहेछ । असामान्य भनौं भने दुर्घटना दिनहुँजसो भइरहेछ, यो देख्न र सुन्नमा सबै अभ्यस्त भइसके । दसैंअघि संसद्मा गृहमन्त्रीले दिएको जानकारीअनुसार २०७३ साल साउन १९ गतेबाट दुई महिनाभित्र १८१ दुर्घटना र ३०८ जनाको मृत्यु भयो । संयोग नै मान्नुपर्छ, उक्त अवधि नयाँ सरकार गठनपछिको हो ।

त्यसलाई लिएर सामाजिक सञ्जालमा केही टीकाटिप्पणी पनि भए । तर त्यसको कुनै तुक थिएन । जे होस्, त्यति छोटो अवधिमा सवारी दुर्घटनाकै कारण त्यत्तिका मानिसको मृत्यु हुनु भयावह स्थिति हो ।

अधिकांश ठूला दुर्घटना सार्वजनिक यातायातसम्बद्ध छन् । यसले मुलुकमा यातायात कति जोखिमपूर्ण छ भन्ने छर्लंग हुन्छ । लामो यात्राको क्रममा सबैले कहीँ न कहीँ सवारीसाधन दुर्घटनामा परेको देख्छन् नै । दसैंपछि पनि काठमाडौं-ताप्लेजुङ-काठमाडौंको ६ दिने यात्रामा मैले ३ वटा दुर्घटना देखेँ ।

सवारी दुर्घटना किन हुन्छ, सबैलाई थाहा छ । कसरी न्यून गर्न सकिन्छ, त्यो पनि सबैलाई थाहा छ । मुलुकमा सरकार छ, सवारी नियन्त्रण र त्योसँग सरोकार राख्ने सरकारी निकायहरु छन् । अनि, संगठित यातायात व्यवसायी पनि छन् । यद्यपि, दुर्घटना असामान्य रूपमा सामान्य बन्दै गइरहेको छ । यो राज्य व्यवस्थाको कमजोरी हो या यातायात व्यवसायीको लापरबाही वा हामी नेपालीको नियति ?

सवारी गुड्ने सडकको स्तर र स्थिति कस्तो छ, सबैलाई थाहै छ । सडक जस्तोसुकै भए पनि सवारी गुडिरहेकै छन् । कुनै निश्चित सडक खण्डको स्थितिबारे सबैलाई थाहा नभए पनि कम्तीमा स्थानीयस्तरमा जिम्मेवार निकाय र यातायात व्यवसायीलाई थाहा छ । त्यही बाटो ओहोरदोहोर गरिरहने चालकलाई थाहा नहुने त कुरै भएन । सडकको स्थिति सामान्य छैन भने यातायात व्यवसायीले किन सवारी चलाउन रोकेर राज्यलाई दबाब दिन्नन् ?

सडकमा आफ्नो एकाधिपत्य (सिन्डिकेट) जमाउन मात्र दबाब दिने ? सडकको अवस्था असहज रहिरह्यो भने अरू आउँदैनन् र आफूले मात्रै हालीमुहाली गर्न पाउने मनोविज्ञानबाट पनि ग्रसित होलान् । सडक विभागको उपस्थिति सडक सञ्जाल पुगेका सबै जिल्लाहरूमा छन् । तिनका उपस्थिति केका लागि ?

सवारी चलाउन योग्य चालक चाहिन्छ । को योग्य र को अयोग्य, म छुट्याउन सक्दिन । सवारीचालक अनुमति-पत्र (लाइसेन्स) दिने जिम्मेवार निकाय मुलुकमा क्रियाशील छ । विडम्बना के छ भने लाइसेन्स लिन काठमाडौंमा असफल हुनेहरू अरू सहरमा सजिलै सफल हुन्छन् । अरू मुलुकमा त व्यावसायिक र सामान्य सवारी चालकमा पनि फरक हुन्छ । अर्थात, व्यावसायिक बन्न धेरै तालिम र अनुभव चाहिन्छ । नेपालमा त ‘स्टेरिङ’ सिधा गर्न जानेपछि भर्खरको अल्लारेले पनि दर्जनौं यात्रु बोकेर सवारी घुइक्याउँछन् ।

कस्ता सवारीसाधन चलाउन कुन स्तरका दक्ष चालक चाहिन्छ भन्ने मापदण्ड सरकार किन बनाउँदैन ? हुन त, हल्का र गह्रौं सवारीको छुट्टै लाइसेन्स हुन्छ । त्यसको लागि चाहिने मापदण्ड पर्याप्त छ ? यो त लाइसेन्सवालाको कुरा भोे । धेरैजसो दुर्गम र त्यसमा पनि पक्की बाटो नबनिसकेका ठाउँमा कतिपयले त विना लाइसेन्स भाडाका सवारी चलाइरहेका हुन्छन् । यातायात व्यवसायी स्वयंले पनि आफ्नो पचासौँ लाख रुपैयाँ लगानी भएको सवारीसाधनको सुरक्षाको लागि भरपर्दो चालकको व्यवस्था गर्नुपर्ने हो ।

गर्नेले गरेका पनि होलान् । नगर्नेका हकमा चालकको पारि श्रमिकको पनि कुरा होला । भर्खरका आलाकाँचालाई कम पारि श्रमिक दिँदा पनि पुग्ला । केही गरी दुर्घटना भइहाल्यो भने बिमा छँदै छ भनेर सवारी धनी एक हदसम्म ढुक्क हुने गरेका पनि होलान् ।

कुनै एउटा सवारीसाधनले कति यात्रु वा सामान बोक्न सक्छ भन्ने क्षमता हुन्छ । क्षमताभन्दा बढी यात्रु वा सामान बोक्न हुन्न भन्ने सामान्य नियम हुनुपर्ने हो । सायद नेपालमा त्यस्तो नियमै छैन । कुनैकुनै ठाउँमा प्रहरी चेकपोस्ट छ भने त्यहाँ पुग्नुभन्दा केही वर छतमा रहेका यात्रुलाई ओरालेर हिँडाउँछन् र चेकपोस्टको केही परबाट फेरि चढाउँछन् । यो चेकपोस्टमा बसेका प्रहरीलगायत सबैलाई थाहा छ । क्षमताभन्दा डेढ-दुईतिहाइले बढी यात्रु र सामान बोकेर सवारी गुडिरहेका हुन्छन् । यसमा हामी सबै सहभागी छौँ । यस्तो गर्नु हुन्न भन्ने सवारीवाला र यात्रु दुवैलाई थाहा छ ।

तर गर्ने के ? सवारीवालालाई धेरै यात्रु चढाएर आम्दानी बढाउनु छ । यात्रुलाई ठेलमठेल गरेर भए पनि गन्तव्यमा पुग्नु छ । अर्को सवारी कुर्ने धैर्य र समय छैन । हुन पनि अर्को सवारी पाउने हो कि होइन ठेगान हुन्न । खासगरी लामो दूरी र सुदूर ठाउँमा यो समस्या छ । सहरमा पनि पाएसम्म कोच्याकोच्यै गर्छन् । यात्रुका चाप र सुविधालाई ध्यानमा राखी नियमित तालिका बनाएर सवारी चलाउने व्यवस्था गर्न सकिन्न ? अनि सीटभन्दा बढी यात्रु बोक्न नपाइने कडा नियम ल्याउन सकिन्न ?

सडक र क्षेत्र हेरी सवारीको गति निर्धारण हुन्छ । हामीकहाँ त्यो छैन भन्दा पनि हुन्छ । केही निश्चित ठाउँमा गति सीमित भन्ने संकेत राखिएका देखिन्छन् । त्यसको पालना हुँदैन । राजमार्गहरूमा त गति नियन्त्रणको कुरै छैन । चालकमा भर पर्ने हो । साँघुरा र घुम्तीमा पनि हावाको बेगमा कुदाउँछन् । जस्तोसुकै अनियन्त्रित तरिकाले सवारी चलाए पनि यात्रुले खासै हस्तक्षेप गर्दैनन् । चालकलाई सवारी चलाइरहँदा असन्तुष्टि व्यक्त गर्न हुन्न, किनकि उनी रिसाएर ‘डिस्टर्ब’ हुनसक्छ भन्ने छ ।

गति नियन्त्रणकै लागि तोकिएको समयभित्र गन्तव्यमा पुगे-नपुगेको अनुगमन गर्ने व्यवस्था पनि छ । तर ‘चोरको सय दाउ’ भने झैँ समय सीमा मिलाउन कुनै निश्चित ठाउँमा चालक दल समय बिताउँछन् र सवारी हँकाई त आफ्नै मर्जीमा । सिन्धुलीको बाटो काठमाडौं फर्किंदै थिएँ, म चढेको गाडी बिगे्रर सोलुखुम्बुबाट आउँदै गरेको पिकअपमा लिफ्ट पाएँ, सवारीचालक सहयोगी भावनाको रहेछ । अँध्यारो भइसकेको थियो, ठाउँठाउँमा प्रहरीले रोक्थ्यो, लाइसेन्स र ब्ल्यु बुक खोज्थे ।

चालकका अनुसार कहिलेकाहीँ दूरी र अवधि पनि चेक गर्छन् रे । ३९ किलोमिटरलाई १ घन्टा १० मिनेटको समय तोकिएको रहेछ । उनका अनुसार दिइएको अवधि ठीकै हो, कुदायो भने १५÷२० मिनेट चाँडै पुग्न सकिन्छ । सवारी गति नियन्त्रण गर्न अरू प्रभावकारी उपाय के होला ? दुर्घटना हुने मुख्य कारण अनियन्त्रित गति नै हो । अरू मुलुकमा त मुख्य-मुख्य सडक, राजमार्ग र जोखिमयुक्त खण्डमा स्वचालित क्यामेरा (सीसीटीभी) द्वारा सवारीको गति अनुगमन गरिरहेका हुन्छन् ।

सवारी चलाउँदा तीव्र गतिमात्र होइन अरू लापरबाही पनि हुने गर्छन् । चालकको ध्यानमा विचलन आउने गरी बढी गफ गर्ने । कुनै बेला लामो दूरीका सार्वजनिक सवारीमा चालकसँग महिला राख्न नपाउने नियम पनि थियो, अहिले के छ थाहा छैन ? मोबाइल फोनमा लामो गफ गर्दै सवारी चलाउने, त्यो पनि घुम्ती र अप्ठ्यारो बाटोमा ।

सवारी चलाउँदा मोबाइल चलाउन नपाउने कडा नियम किन ल्याइन्न ? मादक पदार्थ सेवन (मापसे) गरी सवारी चलाउनेमा धेरै हदसम्म कमी आइसकेको हो कि भन्ने लाग्छ, खासगरी सहरी क्षेत्रमा जहाँ मापसेको लागि ठाउँ ठाउँमा सघन जाँच गरिन्छ । तथापि, गएको दसैं अवधि (घटस्थापनादेखि कोजाग्रत पूर्णिमासम्म) मा काठमाडौं उपत्यकामा मात्रै १४६ सवारी दुर्घटना र १० जनाको मृत्यु भयो । चाडबाड भएकोले तीमध्ये धेरै मापसेकै कारण भएका होलान् भन्ने अनुमान लगाउन सकिन्छ । त्यस्तै लामो दूरी र दुर्गममा चल्ने यातायातमा मापसेको अवस्था के छ ? यसतर्पm पनि सरोकारवालाको ध्यान जान जरुरी छ ।

हाम्रो अधिकांश सडक र राजमार्गमा दुईतर्फी सवारी चल्छन् । पहाडी राजमार्ग साँघुरा, घुम्ती र अप्ठ्यारा छन् । सडकको मध्यभागमा लेन छुट्याउन सेता धर्सा पनि कोरिएका हुन्छन् (सबै ठाउँमा छैनन्) । तर ती धर्साको कुनै मतलब राख्दैनन् । अरू धेरै देशमा २ देखि ५ वटा लेन भएका एकतर्फी बाटा हुन्छन्, जहाँ विपरीत दिशाबाट आउने अर्को सवारीसँग ठोक्किने सम्भावनै हुँदैन ।

खासगरी लामो दूरी र सुदूर क्षेत्रमा यातायातका साधनको अभाव भएकाले यात्रुको चाप बढी छ । सहरमा पनि पाएसम्म कोचेरै राख्ने प्रचलन छ । यात्रुको चाप र सुविधालाई ध्यानमा राखी नियमित तालिका बनाएर सवारी चलाउने व्यवस्था गर्न सकिन्न ? अनि सीटभन्दा बढी यात्रु बोक्न नपाइने कडा नियम ल्याउन सकिन्न ?

हामीकहाँ त्यस्तो एकतर्फी बाटो केही ठूला सहरका निश्चित भाग र काठमाडौं-भक्तपुरको एउटा छोटो खण्डमा बाहेक अरू ठाउँमा छैन । एकले अर्कोलाई उछिन्न (ओभरटेक) होस् वा घुमाउरो मोडमा, असावधानी र जोखिमका साथ सवारी चलाउँछन् । जसको कारण राजमार्गलगायतका खण्डमा विपरीत दिशाबाट आएका सवारीसाधनहरु एक आपसमा जुधेर अत्यधिक दुर्घटना हुने गर्छन् । त्यस्ता दुर्घटनामा साना सवारी र मोटरसाइकलको लापरबाही बढी पाइन्छ र तिनैमा सवारहरू ठहरै जान्छन् । यसको लागि चालक आफैं सजग र अनुशासित हुनुभन्दा अर्को विकल्प छैन ।

सवारीचालक एउटा मानिस हो । मानिसको मानसिक र शारीरिक क्षमताको एउटा हद हुन्छ । एउटा चालकले कति घन्टासम्म विना आराम र नसुतिकन लगातार सवारी चलाउन सक्छ ? कुनै मापदण्ड त होला । पहिले लामो दूरीमा चल्ने सवारी, खासगरी रात्रीबसमा पालो फेर्ने चलन थियो । अहिले पनि होला ।

के त्यो सबैलै इमान्दारीपूर्वक पालना गर्दै आएका होलान् ? कतिपय दुर्घटना चालक निदाएको कारण भएका छन् । कुनै सवारी धनीले खर्च किफायत गर्न एउटै चालकबाट काम लिन्छन् र चालकले पनि केही थप पारि श्रमिक पाउने भएकाले मान्छन् । अर्कोतिर, पालो दिने चालक पालो लिनुअघि सुत्नुको सट्टा अन्य काममा लागेका पनि हुनसक्छ । अतः चालक नयाँ भए पनि उनी थकित नै हुन सक्छ । यो पनि व्यक्तिकै जिम्मेवारीबोधमा भर पर्ने कुरा हुन् ।

सवारीसाधन एउटा यन्त्र हो, त्यसलाई नियमित मर्मतसम्भार चाहिन्छ । लामो दूरीमा चल्ने सवारीको मर्मतसम्भार सामान्यतया हुने गर्दछ । तर, छोटो दूरीमा र भर्खर भर्खर खोलिएका सडकमा चलाइने सवारी अक्सर दुरुस्त अवस्था (कन्डिसन) मा हुन्नन् । यस्ता सवारी दुर्घटनामा पर्छन् वा दुर्घटनाका कारण बन्छन् । यसको अनुगमन कसले गर्ने ? बेलाबखत सडकमा देखिन्थ्यो, ट्राफिक प्रहरीले हर्न, साइडलाइट आदि जाँच गरेको । भन्नैपर्दा त्यत्तिले पुग्दैन, तर के गर्ने । सवारीसाधनको नियमित परीक्षणमा समेत अनियमितता हुने गरेको गुनासो व्याप्त छ ।

अरू यान्त्रिक जाँचपास त धेरै टाढाको विषय भयो । म अस्ति ताप्लेजुङबाट काठमाडौं फर्किंदै गर्दा धुलिखेल आइपुग्न करिब २५÷३० किमि बाँकी रहँदा गाडीको हेडलाइट अचानक निभ्यो र चालकको दायाँतर्पmबाट भित्र धुवाँ निस्क्यो । चालकले इन्जिन तात्तिएको होला भनेर पानी खन्यायो । एकैछिनमा हेडलाइट बल्यो र गाडी गुड्यो । गाडी गुड्न के थालेका थियौं फेरि धुवाँको मुस्लो निस्क्यो, हेडलाइट निभ्यो र गाडीमा आगो बल्न थाल्यो । तत्काल पिउनको लागि राखेको मिनरल पानीले आगो निभायो । गाडी नचल्ने भयो । त्यत्तिखेर पानी नभएको भए ठूलै दुर्घटना हुन्थ्यो । पक्कै पनि मर्मतसम्भार नभएकै कारण बीच बाटोमा गाडीको त्यो हालत भएको हुनुपर्छ ।

यातायात व्यवसायी यति संगठित र बलिया छन् तिनका लागि सवारी दुर्घटना खासै केही होइन । त्यसो हुनुमा सुनिन्छ, तिनका आ-आफ्नो आन्तरिक सञ्जाल (संघ) हुन्छ र छुट्टै कोष हुन्छ । कुनै सवारीसाधन दुर्घटना भएमा वा कोही दुर्घटनामा परी घाइते÷मृत्यु भएमा त्यसको खर्च उक्त कोषबाट हुने गर्दछ । तिनले विभिन्न अस्पतालहरूसँग सम्झौता गरेका हुन्छन् ।

घाइतेले तोकिएको अस्पतालमा उपचार पाउँछन् । व्यावसायिक सुरक्षाको हिसाबले यस्तो व्यवस्था पक्कै पनि राम्रो हो । तर यसको एउटा मुख्य कमजोरी छ । कुनै दुर्घटना हुँदा सम्पूर्ण जिम्मेवारी संघले लिन्छ र चालकलाई छुटाउँछन् । यसो हुँदा चालकको जिम्मेवारीबोध र उत्तरदायित्वमा कमी हुने गरेको छ, अर्थात चालक मलाई केही हुन्न भन्नेमा ढुक्क हुन्छन् । यदि चालकको गल्तीअनुरुप कडा सजाय दिने व्यवस्था पनि साथसाथै हुने हो भने चालकबाट हुने लापरबाहीमा उल्लेख्य कम गर्न सकिन्छ ।

सवारी चालकले ट्राफिक नियम उल्लंघन गरेमा कसुर हेरेर कक्षामा बस्नुपर्ने व्यवस्था पनि गरेको छ । यो राम्रो हो । प्रत्येक पटक सवारीचालक अनुमति-पत्रको नवीकरण गर्दा सबैले तीन/चार घन्टाको अन्तरक्रिया कार्यक्रममा सहभागी हुनुपर्ने अनिवार्य व्यवस्था हुन सके अझ राम्रो हुन्थ्यो । अन्तरक्रियामा ट्राफिकसम्बन्धी नयाँनयाँ नियमको जानकारी गराउनुका साथै एक वर्षभित्र भएका ट्राफिक कारबाही र दुर्घटनाबारे श्रव्यदृष्यसहित जानकारी गराउने हो भने सवारीचालकहरूमा सचेतना कायम भइरहन्छ ।

अन्त्यमा, एउटा प्रसंग । नारायणघाट-मुग्लिङ खण्ड सबैभन्दा बढी यातायात गुड्नेमध्येमा पर्दछ । यस खण्डमा भइरहेको सडक विस्तारले धेरै महिनादेखि यात्रुले सास्ती बेहोर्दै आएका छन् । म पनि चितवनको रामपुरस्थित कृषि तथा वन विश्वविद्यालयमा अध्यापन गर्न जाँदा धेरै पटक उक्त बाटोमा सास्ती खाएको छु । रामपुर जाने भनेपछि परिवार र साथीहरुले बाटोलाई लिएर चासो देखाइहाल्छन् । बितेको एक वर्षभित्र उक्त खण्डमा धेरै दुर्घटना भइसके । सडकमा खाल्डाखुल्डी यति छन् कि भनि साध्य छैन ।

विडम्बना के भने एउटा खाल्टो पुर्न एउटा गाडी पल्टिनुपर्छ वा नारायणीमा खस्नुपर्छ । आखिर खाल्डाखुल्डी त पुर्न सकिँदोरहेछ । त्यसको लागि साधन नभएको पनि होइन । प्रत्येक ५/७ किलोमिटरको दूरीमा डोजर, क्रेन क्रियाशील छन् । गएको दसैंको मुखमा समाचार आयो, नारायणघाट-मुग्लिङ खण्ड सरकारी र निजीस्तरको सहभागितामा दसैंको लागि सहज भयो । खासगरी खाल्डाखुल्डी पुरिएछन्, केही पिच पनि भएछ र केही ठाउँमा अप्ठ्यारा पन्छाएछन् । दसैंको लागि मात्र किन ? त्यही काम पहिले पनि हुनसक्थ्यो । किन भएन ?