क्यान्सर इज कनक्युरेबल

‘क्यान्सर के हो ? ’
प्रा.डा. राजेन्द्र बरालसँग दुईथरी उत्तर छन् । एउटा भुक्तभोगी, अर्को क्यान्सर विशेषज्ञको । विशेषज्ञको आँखाबाट उनी भन्छन्- क्यान्सर केही होइन, मात्र क्रोनिक रोग हो, उच्च रक्तचाप, मधुमेहजस्तै । यसको उपचार सम्भव छ । कुनै समय थियो, भनिन्थ्यो- क्यान्सर ह्याज नो आन्सर (क्यान्सरको कुनै जवाफ छैन) । अहिले डा. बराल भन्छन्- क्यान्सर इज कनक्युरेबल (क्यान्सरलाई जित्न सकिन्छ) ।

बिनाउपचारको भयावहदेखि पराजित हुने तहसम्म पुग्दा क्यान्सरको कथा के छ ? त्यो भुक्तभोगी बराललाई थाहा छ । अँ भुक्तभोगी किनभने उनको कुल–परिवारमा क्यान्सरबाट ग्रसित हुनेको संख्या ५१ पुगेको छ । र, त्यो भुक्तभोगी अनुभव भन्छ- क्यान्सर पीडा हो । पीडा- शारीरिक, मानसिक, आर्थिक, भौतिक, सामाजिक । अर्थात् पीडाहरूको चाङ । पीडाहरूको लस्कर । पीडाहरूको कथा–उपकथा । पीडाको कथा उनको आमाबाट सुरु हुन्छ ।

पहिलो भेट

क्यान्सरसँग बरालको पहिलो भेट आमामार्फत भयो । आमाको शरीरमा पहिलोपटक क्यान्सर फेला पर्‍यो । ०३४ सालमा एसएलसी दिएपछि आईएस्सी पढ्न बनारस गएका बरालको अध्ययन यात्रा आमाको बिरामीले रोकियो । ब्लड क्यान्सर भएको थियो उनलाई । क्यान्सरको पीडा पहिलोपटक भोगे उनले । बुवाले गरेको दुःख । उनले बेहोरेको सकस । आमाले भुक्तमान गरेको असह्य पीडा । ओहो ! संकटै संकट । मृत्युको अँध्यारो साया सल्बलाइरहन्थ्यो जति बेला पनि । तर, कुनै पनि उपाय थिएन । अझ उनीहरूले त आमालाई क्यान्सर भएको भनेका पनि थिएनन् । क्यान्सरबारे नेपाली समाज सचेत भइसकेको थिएन ।

हरेकपटक क्यान्सर नयाँ नै बनेर आउँछ । उस्तै आवेग, प्रवेग र संवेगका साथ । परिवारमा यति लामो क्यान्सर भोग्दा के त्यसले भिन्दै मानसिकता निर्माण गरिदिएन ?

अन्ततः एक दिन आयो जुन दिन उनले आमालाई यथार्थ भने । र, त्यही दिनबाट उनको जीवनको नयाँ अध्याय सुरु भयो । त्यो दिन नभएको भए सायद उनी क्यान्सर रोग विशेषज्ञ हुने थिएनन् । ०४० साल साउन २० गते शुक्रबार । क्यान्सरले थलिएकी तर के भएको हो थाहा नपाएकी आमाले भनिन्, ‘मलाई के भएको छ, किन तिमीहरू भन्दैनौ ? मलाई क्यान्सर भएको छ । तिमीहरूले लुकाइरहेछौ ।’

आमाको दिनहुँको हठ देखेर आवेशमै बरालले भनेछन्, ‘हो, तपाईंलाई क्यान्सर भएको छ ।’ त्यसपछि आमाको प्रतिक्रिया सम्झेर अहिले पनि भावुक हुन्छन् उनी । सम्झन्छन्, ‘आमाले त्यसो भए मेरो अन्तिम इच्छा सुन भन्नुभयो । उहाँले तँ क्यान्सरको डाक्टर बन भन्नुभयो ।’
अनि ? अनि बरालले ‘हुन्छ’ भनेछन् । त्यो हुन्छ सुन्नासाथ आमाको निधन भएछ । तत्कालै । तुरुन्तै ।

बरखी बारेको सेतो कपडा लगाएरै फेरि आईएस्सीमा भर्ना भए । ठूलो भाइ बीएस्सी दोस्रो वर्ष पढ्दै थिए । बहिनी बीएस्सी पहिलो वर्षमा, कान्छो भाइ आईएस्सी दोस्रो वर्षमा ।एमबीबीएस सकेपछि उनी लागे क्यान्सरको डाक्टर बन्ने धुनमा । पढ्ने क्रममै थाहा पाए- आमाको निधन क्यान्सरले भएको होइन । केमोथेरापीका क्रममा प्रयोग हुने औषधिको बढी डोजले भएको हो । त्यति बेला नेपालमा क्यान्सर विशेषज्ञ एकजना पनि थिएनन् । डाक्टरले अनुमानका भरमा औषधि दिँदा डोज बढी भएर आमाले मृत्युवरण गर्नुपर्‍यो ।

यता उनी क्यान्सर रोग विशेषज्ञ भए, उता आमासँगै जरो हालेको क्यान्सरले घर–परिवार–कुल छोडेन । सर्वोच्च अदालतका वरिष्ठ अधिवक्ता रहेका उनका बुवा अहिले छालाको क्यान्सरसँग जुधिरहेका छन् । अस्ति भर्खरै उनकी काकाकी छोरी क्यान्सर सूचीमा थपिएकी छन् । संख्याले ५१ पुगेको छ ।

सिकाउने क्यान्सर

संघर्षको यो लामो रेसमा केवल निराशा र पीडा दिएको छैन क्यान्सरले । यसले धेर ैथोक सिकाएको पनि छ । डाक्टरी ज्ञानको लेप लगाएर उनी अनुभव सुनाउँछन् । क्यान्सरले दिएको सबैभन्दा ठूलो शिक्षा के हो ? डा. बराल भन्छन्- आत्मविश्वास, आत्मबल । आत्मबल बलियो बनाउन सक्नेहरूले नै क्यान्सरसँगको लडाइँमा विजय सुनिश्चित गर्छन् । क्यान्सर पनि क्रूर शासकजस्तै छ । जो निरीह बनेर गति छोड्छ, उसको घाँटी अँठ्याउँछ । जो छाती फुकाएर उभिन्छ, क्यान्सर पनि आत्मसमर्पण गर्छ ।

आफ्नो पारिवरिक जीवन र डाक्टरी जीवनमा दुवै दृश्य देखेका छन् बरालले । उनकोमै आउने एक बिरामी छिन् एउटै शरीरमा ६ वटा क्यान्सरसँग जुधिरहेकी । पिसाबको थैली, मुख, पेट, स्तन, ओठ र छालाको क्यान्सरसँग जुधिरहँदा पनि उनी सक्रिय नै छिन् । त्यस्तै अर्को उदाहरण छिन् एक डाक्टर । उनी जन्मेकै दिन ब्लड क्यान्सर भएको थियो । जिन्दगीको पहिलो दिनदेखि नै क्यान्सरसँग जुधेकी उनी अहिले सफल चिकित्सक छिन् । यो आत्मबलको कथा हो । यो विजयको कथा हो । सबैलाई थाहा छ, पराजको कुनै कथा हुन्न । पराजयको इतिहास लेखिन्न ।

मान्छेको कथा त संघर्षको गाथा हो । त्यसैले त ऊसँग छ जीवित इतिहास । त्यही जीवित इतिहासमै छन् क्यान्सरसँग जुधेका सफलताको कथा । तर, हरेकपटक क्यान्सर नयाँ नै बनेर आउँछ । उस्तै आवेग, प्रवेग र संवेगका साथ । परिवारमा यति लामो क्यान्सर भोग्दा के त्यसले भिन्दै मानसिकता निर्माण गरिदिएन ?

‘किन नगर्नु ? गर्‍यो नि’, डा. बराल अनुभव सेयर गर्छन्, ‘यसले त्रास उत्पन्न गरिदिएको छ । मलाई पनि क्यान्सर भयो कि भन्ने बनाइदिएको छ । सन्तानलाई हुने हो कि भन्ने अर्को त्रास ।’ तर हरेक सिक्काका दुईवटा पाटा हुन्छन् । त्रासको पनि अर्को पाटो छ । यही त्रासले सचेत पनि बनाइदिएको छ । त्यही सचेतना त हो क्यान्सरसँग युद्धको पहिलो अस्त्र । किनभने डा. बरालको विशेषज्ञ अनुभव भन्छ- सुरुमै पत्ता लगाए क्यान्सरको उपचार सम्भव छ । विडम्बना ! उनले जाँच्ने बिरामीमध्ये झन्डै ७५ देखि ८० प्रतिशत बिरामी क्यान्सर बल्झिएपछि मात्र आउँछन् ।

क्यान्सरको भावनात्मक भूगोल

परिवारको कुनै सदस्यलाई क्यान्सर हुनु केवल कुनै अंगमा रहेको कोष बढ्नुमात्र होइन, यो त खर्च बढ्नु पनि हो । सन्त्रास बढ्नु पनि हो । दिक्दारी, छटपटी र हैरानी पनि बढ्नु हो । त्यसैले क्यान्सरको बेग्लै भावनात्मक भूगोल पनि छ । मानिसको चेतनास्तर, सम्बन्धको न्यानोपना र सामना गर्ने तरिकाले यो भूगोलको आकारप्रकार निर्धारण गर्छ ।

क्यान्सर रोगी बाआमालाई लत्याएर हिँडेका छोराछोरी देखेका छन् उनले । क्यान्सर लागेकै कारण सम्बन्धविच्छेद भएका पतिपत्नी भेटेका छन् उनले । तर, क्यान्सर विभाजनमात्र होइन । यो त सम्बन्धको न्यानोपनाको अर्को कारण पनि बन्नसक्छ । जसरी उनको परिवारको बन्ड बलियो बनेको छ । तर, बरालले भने कथा सुनाए एक अमेरिकी दम्पतीको ।
युवावयमै स्तन क्यान्सरको कारण स्तन फाल्नु परेपछि निराश पत्नीले पतिलाई भनिछन्, ‘मेरो एक स्तनविहीन शरीर देखेर तिमीलाई कति दिक्क लाग्छ होला हगि ? ’
पतिले जवाफ दिएछन्, ‘त्यसो होइन । झन् नजिक भएको महसुस गर्छु । पहिले तिमी र मबीच यो स्तन थियो । अहिले त्यो पनि छैन ।’
आखिर क्यान्सर केवल क्यान्सर हो; जसरी उच्च रक्तचाप केवल उच्च रक्तचाप हो । ओखती त मधुमेहको पनि छैन नि । समयमै नियन्त्रण गरेपछि मानिस लामो समय बाँच्छ, जसरी क्यान्सर रोगी पनि बाँच्नसक्छ । तर, मानिसमा यही चेतना छैन ।

छैन चेतना

सचेतना नहुनु नै क्यान्सरविरुद्ध लडाइँको पहिलो कमजोरी रहेको अनुभव छ डा. बरालको । नहुनु पनि कुन स्तरमा भने समाजमा नाम कहलिएका मानिसहरू पनि आफूलाई क्यान्सर भएको लुकाउन चाहन्छन् । उनीहरू खुलेर क्यान्सरसँगको आफ्नो लडाइँ बताउँदैनन् । ‘तिनीहरूले भने अरू सामान्य मानिसमा पनि आत्मबल आउँथ्यो’, बराल गुनासो गर्छन्, ‘सञ्चारकर्मी चिच्याएर वा मजस्ता डाक्टरहरूमात्रै कराएर कहाँ हुन्छ ? सेलिब्रेटीहरूले भनिदिए त मानिसहरूले विश्वास गर्छन् नि ।’

अचेतना त कहाँसम्म छ भने, मानिसहरू अझै पनि क्यान्सरलाई सरुवा रोग ठान्छन् । सर्ने मामलामा त क्यान्सर रुघाखोकी जति गम्भीर पनि होइन किनभने यो रोगीको शरीरबाट अरूमा कुनै माध्यमबाट पनि सर्दैन । पूर्णतया नसर्ने रोग हो यो । तर, मानिसमा यही साधारण ज्ञान पनि छैन । कतिसम्म भने उनका एक डाक्टर साथीमा पनि थिएन ।

छोरीलाई ब्लड क्यान्सर भएको पत्ता लागेपछि आएका एकजना डाक्टर साथी नै छोरीसँग नसुतेको देखेपछि उनले सोध्दा ती डाक्टर साथीले भनेछन्, ‘ऊ त मर्छे/मर्छे म किन मरुँ ? ’ स्वंय चिकित्सकमै रहेको अज्ञानता चिर्न अझै धेरै लामो यात्रा हिँड्नु छ ।

डक्टर्स भ्वाइस

क्यान्सर अब बरालको जीवनमा अनेकन आयामले छाएको छ । उनले क्यान्सरलाई नजिकबाट भोगे, सामना गरे र जिते । क्यान्सरकै विशेषज्ञ बनेर सेवा गरिरहेछन् । क्यान्सर रोग विशेषज्ञका रूपमा उनीसँग भन्नैपर्ने केही भनाइ छन् ।डा. बराल भन्छन्, ‘क्यान्सर जुनसुकै उमेरकालाई जहाँसुकै पनि हुनसक्छ । त्यसैले नियमित परीक्षण अत्यावश्यक छ । स्तन क्यान्सरजस्ता क्यान्सर आफैंले जाँच्न सकिन्छ । पाठेघरको मुखको क्यान्सरजस्ता क्यान्सरहरूको कम पैसामै जाँच हुन्छ ।’

क्यान्सर लागेको थाहा पाएपछि पनि आत्तिनु पर्दैन । आत्तिएरै हरेश खानेहरूलाई अर्को सल्लाह हो उनको किनभने सुरुआती अवस्थाको क्यान्सर उपचार गर्ने अनेक विधि पत्ता लागिसकेका छन् । त्यसैले फेरि जोड दिएर डा. बराल भन्छन्- क्यान्सर इज कनक्युरेबल । क्यान्सरलाई सजिलै परास्त गर्न सकिन्छ- सचेतना, होसियारी र आत्मबलले ।