सन् १९५० को जुलाई ३१ काठमाडौंमा सम्पन्न गरिएको शान्ति र मित्रता सन्धिमार्फत आफ्नो दीर्घकालीन सम्बन्धलाई भारत र नेपालले औपचारिकता दिएका हुन्। यो सन्धिमा भारतीय राजदूत चन्देश्वरप्रसाद नारायण सिंह र नेपालका तत्कालिन राणा प्रधानमन्त्री मोहन शमशेर राणाले हस्ताक्षर गरेका थिए। सन्धिले दुई राष्ट्रबीचको लामो समयदेखि चलिरहेको शान्ति र मित्रतालाई पुन: पुष्टि गरेर एक अर्काको सार्वभौमिता र भौगोलिक अखण्डतामा आपसी सम्मानको महत्वलाई जोडेको छ। दुवै सरकारले आफ्नो सम्बन्धलाई प्रभावित गर्न सक्ने छिमेकी राष्ट्रहरूसँगको सम्भावित तनावलाई सम्बोधन गर्न खुला सम्पर्क कायम राख्न प्रतिबद्धता जनाएको छ।
कूटनीतिक सम्बन्धलाई सुदृढ गर्न, सन्धिले कूटनीतिक सम्बन्ध कायम राख्ने प्रावधानहरू स्थापित गरेको छ। यसमा अन्तर्राष्ट्रिय मानकअनुसार कूटनीतिक विशेषाधिकार र प्रतिरक्षा प्रदान गर्ने र राजदूतहरू नियुक्तिहरूका लागि अनुमति दिने कुराहरू समावेश छन्। यो सन्धिले दुवै देशका नागरिकहरूलाई औद्योगिक र आर्थिक सहभागितामा राष्ट्रिय उपचार प्रदान गर्ने साथै सम्पत्ति स्वामित्व र व्यापार अधिकारजस्ता अन्य विशेषाधिकार पनि सुनिश्चित गरेको छ।
यो सन्धिले भारतको तर्फबाट ब्रिटिस सरकारसँग भएको सबै पुराना सम्झौता खारेज गरेर द्विपक्षीय सम्बन्धमा नयाँ अध्यायको सुरुवात गर्यो। सन्धि हस्ताक्षर गरेकै दिनदेखि लागू भएको थियो। कुनै पनि पक्षले एक वर्षको सूचनासहित यसलाई समाप्त गर्न सक्ने व्यवस्था राखेको छ। यस सन्धिले दुवै राष्ट्रको शान्ति, आपसी सम्मान र सहयोगमा आधारित बलियो साझेदारी निर्माण गर्ने उद्देश्यलाई रेखांकित गरेको छ। ऐतिहासिक रूपमा सन् १९२३ को नेपाल–ब्रिटेन सम्झौताले नेपालको सम्प्रभुता र स्वतन्त्र विदेशी नीति राख्ने अधिकारलाई पुष्टि गरेको छ। साथै सन् १९४७ को ब्रिटिस–नेपाल–भारत त्रिपक्षीय सम्झौताले नेपाली नागरिकलाई ब्रिटिश र भारतीय सशस्त्र बलहरूमा सेवा गर्न अनुमति दिएको छ।
भारत, पाकिस्तान, बंगलादेश, अफगानिस्तान र श्रीलंकाजस्ता सार्क सदश्य देशहरू ब्रिटिस उपनिवेशीय शासनअन्तर्गत रहेको भए तापनि नेपाल कहिल्यै उपनिवेशित भएन। एक सय चार वर्षको निरंकुश राणा शासन् (सन् १८४६–१९५१)को दौरान ब्रिटिस इन्डियाले नेपालसँग एक विशिष्ट सम्बन्ध कायम राखे। शाहवंशीय राजालाई एक सांकेतिक भूमिकामा घटाएर राणा शासकहरूले एक अधिनायकवादी प्रणाली स्थापित गरे। प्रमुख सरकारी पदहरू राणा परिवारभित्र विरासतका रूपमा थिए। भारतको स्वतन्त्र भएको चार वर्षपछि नेपालमा सन् १९५१ मा राणा शासनको अन्त्य भएपश्चात लोकतान्त्रिक सुधारहरू प्रारम्भ भयो। स्वतन्त्रतापछि भारतले नेपालको राजनीतिक र आर्थिक क्षेत्रमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। नेपालले भारतको प्रभावको बीचमा आफ्नो सम्प्रभुता र सांस्कृतिक पहिचान कायम राख्न प्रयास गरेको छ।
नयाँ युग – भूमण्डलीकरण र परस्पर क्षेत्रीय निर्भरता : सन् १९९० देखि सन् २०२४ सम्म नेपाल–भारत सम्बन्धको मार्गचित्रले नेपालमा भएका महत्वपूर्ण राजनीतिक परिवर्तनहरूलाई महत्वपूर्ण रूपमा प्रभावित भएको छ। यि परिवर्तनहरूमा माओवादी विद्रोह र अन्तत: राजतन्त्रको अन्त्य पनि समावेश छन्। सन् १९९० मा नेपालले बहुदलीय लोकतन्त्रमा पुन:प्रवेशसँगै लोकतान्त्रिक सुधारहरूको एक युगमा प्रवेश गरे। यस परिवर्तनकारी चरणमा भारतले नेपालको लोकतन्त्रमा परिवर्तनलाई समर्थन गर्नुका साथै सहयोग र साझा चासोमा आधारित एक नजिकको सम्बन्धलाई प्रोत्साहित गरेको छ। सन् १९९० को दशकमा माओवादी विद्रोहको उदयले नेपाल–भारत सम्बन्धलाई पनि प्रभावित गर्यो।
सन् १९९६ मा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माओवादी)ले राजतन्त्रलाई समाप्त गर्ने र जनतान्त्रिक गणतन्त्र स्थापना गर्ने लक्ष्यसहित एक हिंसात्मक विद्रोह सुरु गर्यो। यसका परिणामस्वरूप भएको संघर्षले अन्तर्राष्ट्रिय ध्यान आकर्षित गर्यो र भारतको लागि सुरक्षा चासोहरू बढायो। छिमेकी मित्रको रूपमा भारतले शान्ति प्रयासहरूमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। भारतले शान्ति प्रक्रियालाई समर्थन गर्यो र नेपाल सरकार र विद्रोही पक्षका बिच सन् २००६ मा भएको बृहत शान्ति सम्झौतालाई समर्थन गरे। यस सम्झौताले दश वर्षको विद्रोह समाप्त गरेर माओवादी लडाकूहरूलाई राजनीतिक मुख्यधारामा समावेश गरे। संविधान सभामार्फत् सन् २००८ मा राजतन्त्रको समाप्ति र नेपालको संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको स्थापना भयो।
भारतले यस संक्रमणलाई स्वागत गर्दै नयाँ गणतान्त्रिक ढाँचामा नेपालको राजनीतिक र आर्थिक विकासलाई समर्थन गर्दै रहेको छ। नेपाल–भारत सम्बन्धमा विभिन्न चुनौती देखा परे तापनि द्विपक्षीय सम्बन्ध मजबुत रहँदै आएको छ। व्यापार, सुरक्षा, र विकासमा लगातार सहयोग जारी छ। साझा इतिहास र भू–राजनीतिक चासोहरूले यस विकासशील साझेदारीलाई आकार दिने महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न जारी राखेका छन्।
चुनौती र अवसर : एक्काइसौं शताब्दीले नेपाल–भारत सम्बन्धमा नयाँ चुनौतीहरू र अवसरहरू प्रस्तुत गरेको छ। प्रमुख चुनौतीहरूमा भू–राजनीतिक तनाव, वातावरणीय मुद्दाहरू र राष्ट्रिय सम्प्रभुता बारेको चासोहरू समावेश समावेश भए तापनि सुदृढ सहकार्यका लागि महत्वपूर्ण अवसरहरू पनि देखा परेका छन्। पूर्वाधार विकास र संयुक्त परियोजनाहरूले साझेदारीलाई बलियो बनाउन आशाजनक मार्गहरू प्रस्तुत गर्छन्। आर्थिक सहयोगको वृद्धि, सांस्कृतिक आदानप्रदान र पर्यटन र शिक्षामा संयुक्त प्रयासहरूले दुवै देशका लागि महत्वपूर्ण लाभ प्रदान गर्न सक्छ।
आर्थिक सम्बन्ध र विकास सहयोग : आर्थिक अन्तरक्रियाहरू नेपाल–भारत सम्बन्धको आधारभूत तत्व भएका छन्। भारत नेपालको सबैभन्दा ठूलो व्यापार साझेदार र एक प्रमुख लगानी र सहायता स्रोत हो। प्रमुख सहयोगका क्षेत्रहरूमा पूर्वाधार परियोजनाहरू र ऊर्जा विकासको लक्ष्य राखेका व्यापार सम्झौताहरू समावेश छन्। यद्यपि व्यापार असन्तुलन, भारतीय आर्थिक नीतिहरूको नेपालको बजारमा प्रभाव र भारतीय सहयोगप्रति निर्भरता जस्ता चुनौती बाँकी छन्।
आशावादी भविष्य : वर्तमान २१औं शताब्दीका जटिलताहरूलाई देखा पर्दै रहेको अवस्थामा भारत र नेपाल दुवै मुलुकमा सम्बन्ध महत्वपूर्ण रूपमा विकसित हुने सम्भावना छ। राष्ट्रिय चासोहरू र विकासका अवसरहरूबीच सन्तुलन राख्नु अनिवार्य हुनेछ। साझा धरोहर र रणनीतिक अवसरहरूको मान्यता र उपयोग गरेर दुवै देशहरूले समृद्ध र समन्वित भविष्यतर्फ अगाडि बढ्न सक्छन्। सारांशमा, आजको नेपाल–भारत सम्बन्ध ऐतिहासिक सम्बन्ध, आर्थिक साझेदारी, सांस्कृतिक आदानप्रदान र भू–राजनीतिक कारकहरूको एक जटिल मि श्रण हो। नीति–निर्माता, बुद्धिजीवी र नागरिकहरूको आपसी समझदारी र संलग्नताले दुवै देशको उज्ज्वल भविष्यको मार्गप्रसस्त गर्न सकिन्छ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
