एकतापछिका अप्ठेरा

शंका, उपशंका, उहापोह र लेनदेनपछि एमाले र माओवादीबीच एकता भएर नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा) को घोषणा गरिएको छ । यसबाट कम्तीमा पनि विगतमा जस्तो संयुक्त सरकारमाथि संकट आउने सम्भावना कम हुनेछ । त्यसको आडमा आन्तरिक तथा बाहिरी शक्तिहरूबाट राजनीतिक द्वन्द्व उत्पन्न गरी देशलाई अस्थिर बनाई आफ्नो स्वार्थसिद्ध गर्ने सम्भावना कम होलान् भन्ने आशा जन्मिएको छ । कारण यस एकताबाट सरकारको चरित्र फेरिएको छ र अब यो संयुक्त सरकार नभई एउटै पार्टीको सरकार बनेको छ ।

अर्कोतर्फ विगतमा एकले अर्कोलाई पछार्ने दाउपेच खेल्दै आएका दुई कम्युनिस्ट पार्टीको विलयले राजनीतिक ध्रुवीकरणका लागि नयाँ क्षितिज पनि दिएको छ । यो नयाँ राजनीतिक अवस्थालाई सकारात्मक नै मान्नुपर्छ । यसमा अहिल्यै अनेकौं प्रश्न उठाउनुपर्ने र शंका-उपशंका गर्नुपर्ने आवश्यकता छैन ।

यद्यपि यो मिलाप नरुचाउनेहरूका लागि प्रश्न उठाउन ‘भानमतीको पिटारो’ अवश्य छ । एकताको स्थायित्व, सैद्धान्तिक स्खलन, प्रचण्डको समर्पणजस्ता विभिन्न प्रश्नहरू उठाइँदै छन् । यसका लागि कम्युनिस्ट आन्दोलनको विगतले पनि प्रशस्त ठाउँ दिएको छ । 

विगतमा पनि कम्युनिस्ट पार्टी नामको अगाडि-पछाडि विविध फुर्का जोडिएका विभिन्न दलहरू जन्मिने र अनेकौं एकता भएकै हुन् । यस एकताको अवस्था र सन्दर्भ अलि फरक छ । त्यही वर्तमान यथार्थमा दुईटा पार्टी आआफ्नो अस्तित्व समाप्त गरी एउटा भएका छन् । त्यसपछि बनेको दल सत्तासीन छ । यस एकताप्रति विविध पक्ष र कोणबाट भइरहेको आलोचना र शुभचिन्तकहरूबाट समेत भएका शंका-उपशंकाहरूलाई सामान्य प्रतिक्रियाको अर्थमा नै लिनुपर्छ ।

कतिपयले यो कम्युनिस्ट पार्टी नै होइन भनी उनीहरूको नामप्रति समेत प्रश्न उठाइरहेका छन् । ‘कम्युनिस्ट’ शब्दले सैद्धान्तिक र वैचारिक पक्षधरताको र निश्चित लक्षको पहिचान दिन्छ । त्यसको सत्यापन पार्टीको व्यावहारिक जीवन र कामबाट हुने हो । नेपालमा नेमकिपाबाहेक सबैले कम्युनिस्ट नाम र माक्र्सवादी लेनिनवादीको थेगो जोडेकै छन् । अतः नामलाई लिएर यी माक्र्सवादी कम्युनिस्ट हुन् वा होइनन्को तर्कवितर्क गर्नुको कुनै अर्थ छैन । यी व्यवहारबाट देखिने कुरा हुन् ।

सञ्चारमाध्यममा पनि यस एकतालाई लिएर नाम, चरित्र, विगत, वर्तमान र भविष्यबारे अनेकांै प्रश्न गरिएका छन् । अहिलेको यथार्थ हो— दुई पार्टी मिलेर नयाँ ‘नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी’ अस्तित्वमा आएको छ र यो अनेको पार्टीमध्येको एउटा हो । देशको राजनीतिक सत्ता त्यसको हातमा छ । जेजस्तो कारणले भए पनि जनताले एकलौटी रूपमा देशको सत्ता त्यसको हातमा दिएको छ । घोषणापत्र र प्रत्येक सार्वजनिक भाषणहरूमा समृद्ध नेपाल बनाउने वाचा गरिएका छन् । देशको राजनीतिक अवस्था र जनमतले साथ दिएका छन् । अनेकौं कुसंस्कारले ग्रस्त भए पनि र भोलि तिनको चरित्र केकस्तो होला भन्न नसकिए पनि वर्तमानमा कार्यकर्ताको ठूलो जमात तिनका पछाडि देखिएका छन् । अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग र समर्थन कायमै छ । यी सम्पूर्ण अवस्थाले देशलाई तीव्र सामाजिक आर्थिक परिवर्तन, सुशासन, आत्मनिर्भर तथा समतामूलक समाज निर्माण गर्ने दिशामा निर्धक्क अगाडि बढ्न, माक्र्सवादी शव्दावलीमा ‘वस्तुगत अवस्था’ विद्यमान छ ।

अहिले भाषणमा प्रतिबद्धता र सपना बाँड्ने काम त भइरहेका छन्, तर यस दिशामा सार्थक पाइला चाल्ने स्पष्ट र विश्वासिला प्रयास देखा पर्दैनन् । यसको विपरीत माफिया ग्याङहरू, सिन्डिकेटहरू, कालाबाजारियाहरूका अगाडि झुक्ने र विगतका सम्बन्ध र वर्तमान स्वार्थबाट निर्देशित भएर तिनको पक्षपोषण गर्ने जस्ता व्यवहार देखिँदैछन् ।

आवश्यकता छ, ‘मनोगत अवस्था’ निर्माणको, जुन कुरा यथास्थितिमा त्यति सजिलो देखिँदैन । बानीबेहोरा र संस्कार परिवर्तन गर्ने काम त्यति सजिलो हुँदैन । मनोगत अवस्था पार्टी संरचनाको सबलीकरण, देशको प्रशासनिक यन्त्रमा तीव्र परिवर्तनका साथै कार्यकर्ताको चिन्तन, व्यवहार तथा कार्यशैलीमा आमूल परिवर्तन, संसद् तथा सांसदहरूको शुद्धीकरणदेखि लिएर पार्टी जनाधार र विश्वासको विस्तार आदि यावत् कुराबाट निर्माण हुने कुरा हो । अहिलेको वस्तुगत अवस्थामा यो काम असम्भव त छैन, तर विगतको प्रवृत्तिले राजनीतिक नेतृत्वलाई कति गाँज्छ, त्यो प्रमुख विषय हो ।

संघीय गणतन्त्रको स्थापना तथा संविधानको कार्यान्वयन भइसकेको वर्तमान अवस्थामा देशको आर्थिक सामाजिक परिवतनको बाटो पहिल्याउन हामी दुइटा भिन्न दिशामा डोर्‍याउने दोबाटोमा उभिएका छौं । पहिलो, छाडा पुँजीवादी विकासको बाटो । जुन बाटोमा वर्तमान अन्तर्राष्ट्रिय अवस्था, उदारीकरण तथा नवसाम्राज्यवादले चारैतिर ललीपप छरेकै छन् र त्यसतर्फ संक्रमणको राजमार्ग खुला छ । दोस्रो बाटो- यस राजमार्ग र ललीपपको लालच र झाँसामा नपरी स्वेच्छिक सामूहिकतालाई प्र श्रय र टेवा दिँदै, पुँजीवादीलाई आवश्यक छुट र नियन्त्रणसहितको मि िश्रत अर्थतन्त्रको विकास । यसका लागि समाजवादी संरचनाका पूर्वाधार (उत्पादनका साधनमाथि स्वामित्वको सवाल, वितरण प्रणाली र जनसार्वभौमिकता तथा सत्ता सञ्चालनको परिपाटीमा आम जनताको पहुँच र पकडको विस्तारको सन्दर्भमा) निर्माण गर्ने समाजवादउन्मुख संक्रमणकालीन संरचना निर्माणको जटिल र साँघुरो बाटो छ ।

एउटा कुरा स्पष्टताका साथ बुझ्न आवश्यक छ- समाजवाद निर्माण आजको कार्यभार होइन भोलिको लक्ष हो । समाजवादउन्मुखता आजको कार्यभार र कार्यदिशा हो । त्यसको सफलताका लागि सामाजिक, आर्थिक, प्रशासनिक, वैचारिक र राजनीतिक आधार तयार गर्दै अगाडि बढ्नु आजको काम हो । यस दिशामा उठाइने प्रत्येक पाइला समाजवाद प्राप्तिका लागि संख्यात्मक परिवर्तनको नयाँ कडी हुनेछ र गुणात्मक परिवर्तनको आधार सृजना गर्नेछ । यो आजको अवस्थामा कम्युनिस्ट सत्ताले समात्नुपर्ने दोस्रो बाटो हो ।

 यो क्रान्तिकारी छलाङको बाटो नभई क्रमिक परिवर्तनको लामो र जटिल तथा अहिलेसम्म यथेष्ट रूपमा नहिँडेको र व्यावहारिक रूपमा परीक्षण नभइसकेको नयाँ र कठिन बाटो हो । विगतमा विशेषगरी सोभियत संघ र विश्व समाजवादी शिविरको सहयोगमा विभिन्न देशमा यसका अभ्यास भएका हुन् । तर त्यो अवस्था भिन्न थियो । आज अवस्था भिन्न छ । कल्पनाशील मगज, सिर्जनशील अभ्यास, वस्तुपरक कार्यनीति र जनमुखी योजनासहित स्पष्ट मार्गचित्रअन्तर्गत काम गरेर मात्र जनसमर्थनको दायराको विस्तार र परिवर्तनकारी नयाँ शक्तिको निर्माण गर्न सकिन्छ र ध्येय प्राप्त गर्न सकिन्छ ।

सर्वविदित कुरा हो- नीति र योजना राजनीतिक नेतृत्वको तहबाट निर्माण हुन्छन् भने कार्यान्वयनको एक मात्र माध्यम देशको प्रशासकीय संयन्त्र हो । तर अहिले प्रशासनिक यन्त्र खिया लागेर जर्जर भएको मात्र नभई नयाँ ऊर्जा पैदा गर्न नसक्ने अवस्थामा छ । वस्तुतः यो नागरिक जनप्रशासन नभई माफिया, तस्कर, कालाबजारिया तथा राजनीतिक भ्रष्टाचारीहरूका सञ्जालको अंगका रूपमा काम गर्छ । राजनीतिक नेतृत्व त्यसको जगमा उभिएको छ । नैतिकवान् र सिद्धान्तनिस्ठ राजनीतिक नेतृत्व र परिवर्तनमैत्री प्रशासनिक संयन्त्रबिना परिवर्तनको चक्का वाञ्छित गतिमा घुम्न सक्दैन । समाजवादउन्मुख दिशामा त किमार्थ गुड्न सक्तैन ।

यथास्थितिको प्रशासनिक संयन्त्र र त्यसका संस्कार तथा स्थानीय तहदेखि केन्द्रसम्मका राजनीतिक नेतृत्वको एउटा हिस्सा परिवर्तनका लागि सहयोगी हुन सक्ने अवस्था छैन । यसमा परिवर्तन र शुद्धीकरण माथिबाटै गरिने कुरा हो । यस्तो सुधार स्थानीय निकायहरूको नेतृत्वदेखी मन्त्रिमण्डलका प्रत्येक सदस्यको व्यवहार, कार्यकुशलता, नैतिकता, समर्पणबाट अभिव्यक्त हुने कुरा हो । त्यसका लागि राजनीतिक नेतृत्वको चरित्र, चिन्तन, सीप र मानसिकताको आवश्यकता त पर्छ । साथै आआफ्नो क्षेत्रका समस्याको पहिचान, विषयवस्तुको ज्ञान, देशको समन्वीकृत योजनासँग जोड्दै योजना तर्जुमा गर्नसक्ने क्षमता र तदनुरूप मातहतको प्रशासन यन्त्रलाई कडा अनुशासनअन्तर्गत परिचालन गर्ने क्षमता पनि चाहिन्छ । काम गर्ने परिपाटीमा परिवर्तनको जरुरी छ । यी काम आजको भोली नै हुँदैनन् । तर, त्यसतर्फ व्यावहारिक पाइला चाल्न लामो समय चाहिँदैन ।

अहिले भाषणहरूमा प्रतिबद्धता र सपना बाँड्ने काम त भइरहेका छन्, तर यस दिशामा सार्थक पाइला चाल्ने स्पष्ट र विश्वासिला प्रयास देखा पर्दैनन् । यसविपरीत माफिया ग्याङहरू, सिन्डिकेटहरू, कालाबाजारियाहरूको अगाडि झुक्ने मात्र होइन, हिजोका सम्बन्ध र आजका स्वार्थबाट निर्देशित भएर तिनको पक्षपोषण गर्ने जस्ता व्यवहार देखिँदैछन् । यातयात क्षेत्रको सिन्डिकेट तोड्न कटिबद्ध कर्मचारीहरूमाथि कुदृष्टि, सुन तस्करहरूको बचाउका प्रयास, न्यायिक हिरासतबाट तिनको रिहाइ आदि यसका दृष्टान्त हुन् । शिक्षा तथा स्वास्थ्य क्षेत्रमा व्याप्त कार्टेलिङ, तस्करतन्त्र, विचौलियाहरूको मार आदिविरुद्ध मन्त्रीहरूका गर्जनबाहेक प्रभावकारी व्यावहारिक कदम चालेको वा चालिदै गरेको देखिँदैन ।

प्रधानमन्त्री ‘दस वर्षमा स्वर्ग बनाउने’, ‘भ्रष्टाचार नगर्ने र गर्न नदिने’, ‘जनसत्ता सुदृढ र पारदर्शी बनाउने’ जस्ता आश्वासन बाँड्दैछन् । यो रामै्र हो । यसले केही नभए पनि आम जनतामा आशा त जगाउँछ । समाज विकासका लागि पनि यस्ता परिकल्पना गर्नु सकारात्मक विषय नै हो, शून्य दिमागले कहीं पुर्‍याउँदैन । यस अर्थमा रेल, जलमार्ग, पेट्रोलियम आदिका कुरा दिवास्वप्न मात्र होइनन्, सम्भाव्यता भित्रकै कुरा हुन् । तर अहिले जनता राहत खोजिरहेका छन्, भ्रष्टाचारको अन्त्य खोजिरहेका छन्, सुशासन खोजिरहेका छन् ।

सर्वविदित छ- स्थानीय निकायदेखि संघीय संसद्सम्मका धेरै सदस्यहरू माफियाहरूको आड, कालो धनको बल, विदेशी लगानी, घन र बलका आधारमा जस्केलाहरूबाट ‘जनप्रतिनिधि’ भएका छन् । फलतः संसद् र समितिहरूमा जनताका पक्षमा होइन तिनै भाग्यविधाताहरूको पक्षपोषण गर्न लागिपरेको कसैबाट लुकेको छैन । यस अवस्थामा वर्तमान सत्ताधारी नेकपा साँच्चि नै आमूल परिवर्तनको दिशामा कटिबद्ध हो भने यो तगारो तोड्न निकै बल, साहस र कठोरताको आवश्यकता छ । यो चोखो कम्युनिस्ट पार्टी हो वा ठिमाहा, माक्र्सवादी हो वा संशोधनवादी, सर्वहारा पार्टी हो वा बुर्जुवा आदि बेमौसमका राग अलापेर आलोचना गर्दै आफ्नो उपस्थिति देखाउनुभन्दा यसको सफलताको कामना गर्नु उचित हुन्छ ।

पूर्वाग्रहका कारण आलोचना गर्नुभन्दा सकारात्मक दबाब सृजना गर्नु, खबरदारी गर्नु र जनपरिचालन गर्नु उचित हो । आजको अवस्थामा समाजवाद वा वैद्य, चन्द र किराती प्रवृत्तिले भन्ने गरेको ‘नयाँ जनवाद’ यी तीनैजनाको सुपरकमाण्ड निर्माण गरी सत्ता सुम्पेमा पनि सम्भव छैन ।