कार्ल मार्क्सको काँचो वायु

मार्क्स राक्षस हो ? कि भूतप्रेत हो ? तर असाध्यै डर लाग्छ। डर यतिसम्म लाग्छ कि अहिले पनि लागिराखेको छ। मार्क्सजस्तो महान् विचारकलाई मैले किन ऊ भनेँ हँला, अपमान किन गरेँ हुँला, कम्तीमा उनीसम्म त भन्नुपर्ने भनेर पनि डरै लागेको छ।

बोल्न खोज्यो, लेख्न खोज्यो, दस चोटि सोच्नुपर्छ र पनि भन्न मन लागेको कुरा भन्न सकिँदैन। कुरा चिप्लिँदै चिप्लिँदै अर्कै अर्कै भएर बेग्लै रंगमा त्यो अन्तै पुग्छ। आक्रोशबाट कुरा सुरु भएको छ भने भित्रभित्रै बदलिँदै बदलिँदै बाहिर मुखमा आउने बेलामा त्यो सन्तोष बन्छ र कुरा सिध्याउने बेलासम्म आइपुग्दा त्यही आक्रोश प्रशस्तिमा फेरिइसक्छ। यस्तो बारम्बार हुने गरेको छ। रिसाउन गएको म ढोगेर फिर्ता भएको छु।

मार्क्सलाई चिन्ने रहर त गरेँ तर सकिनँ। ऊ यति उज्यालो, यति कडा र चम्किलो भएर मेरो अगाडि आयो कि मेरा आँखाले कामै गरेनन्। ज्योति थेग्न नसकेर चस्मा हल्लियो, म तर्सिएँ। देख्दै बाबाजी जस्तो, त्यो पनि मरिसकेको दाह्रीवाल बूढासँग म तर्सिएको हुँ ?

तर म नाभीदेखि नै तर्सिएको छु। सातो गएको बच्चाजस्तो भित्रैदेखि निर्वाक् भएको छु। आँखा खुलै छन् तर होस ठाउँमा नभएको जस्तो। उसले जे जे देखायो, त्यही त्यही देख्ने। वशीभूत भएको जस्तो। कहिलेकाहीँ अर्कै देखेँ भने पनि मैले देखेको भएन होला जस्तो लाग्ने। आफ्नै आँखाले देखेकोमा पनि विश्वास नहुने। मैले देखेको एकपक्षीय भयो होला, द्वन्द्वात्मक भएन होला जस्तो बारम्बार लागिरहने।

जस्तो, सहिद बन्ने–बनाउने कुरा। मलाई यो गलत जस्तो लाग्छ तर बनाउनेले बनाइराखेकै छन्। क्रान्तिकारी कविहरू सहिदको अमरताका बारेमा कविता लेख्छन्। सहिद बन्ने क्रम रोकिने हो भने धेरै सुन्दर कालजयी कविताहरूले जन्मिने मौकै पाउँदैनन्। महान् कविहरू महान् हुनै नपाई मर्छन्। सहिद भएकै कारण हामीले महान् कवि र महान् कविताहरू प्राप्त गरेका छौं। नेताहरू सहिदको सपना भनेर कसम खान्छन्। कार्यकर्ता र आम मानिसहरू सहिदलाई महान् भनेर श्रद्धाञ्जली व्यक्त गर्छन्।

मलाई भने सहिदहरूसँग डर लाग्छ। उनीहरूसँग ठट्टा मजाक गर्ने आँट आउँदैन। कहीँ सहिदहरू रिसाउने पो हुन् कि ? तिनको मन दुख्ने पो हो कि ? सहिद भन्नु मर्नु होइन नि, ऊ त बाँचेकै छ। स्मृतिहरूमा, आत्मस्वरूप। जसरी बाँचेका नेताहरूले भौतिक रूपमा शासन गर्छन्, त्यसै गरी सहिदहरूले नैतिक रूपमा गरिराखेका छन्। सहिद बनाउनु भनेको अर्को शासक थप्नु हो। नत्र उनीहरूसँग डराउनु पर्ने किन ? त्यसैले सहिद नबनाउन पाए हुन्थ्यो भन्ने लाग्छ, तर यी सबै व्यवहार देखेपछि, मनमा लाग्दालाग्दै पनि, म सहिद बनाउने काम गलत हो भन्न सक्तिनँ। चित्त बुझ्दैन, तर पनि सहिद बन्नु र बनाइनु ठीकै रहेछ भनेर मान्नै पर्छ। यत्रा बुद्धिजीवीले कुरा बुझेरै त गरेका होलान्।

राम्रा भनिएका कवि भूपीले पनि त्यही भने। बन्दैन मुलुक दुई चार सपूत मरेर नगए। मलाई विश्वास लाग्यो, दुई चार जना सहिद नभई देश बन्दो रहेनछ। देश बनाउनु छ भने सहिद बनाउनु अनिवार्य रहेछ। मैले कहिल्यै सोधिनँ, देश बन्नु भनेको के हो ? नसोधे पनि मलाई थाहा छ, देश भनेको सहिदहरूको माला हो। मैले थाहा पाउनै पर्छ, आज हाम्रो देश जस्तो बनेको छ, सहिदहरूका कारणले बनेको हो। किनभने सहिदहरू दुईचार होइन, हजारौंको संख्यामा हामीले बनाएका छौं।

मेरो हृदयले सोध्छ, बनेको देश भएर पो यस्तो छ, नबनेको भए हाम्रो हालत कस्तो हुन्थ्यो ? यहाँ आएपछि मेरो दिमाग एक्कासि सन्किन्छ र बौलाउन खोज्छ। त्यस्तो बेलामा मलाई यो हाम्रो मात्रै होइन, कुनै पनि देश नबनेको भए पनि हुन्थ्यो जस्तो लाग्छ। पृथ्वीमा एउटा सानो नै सही, त्यस्तो ठाउँ होस्, जहाँ कुनै देश छैन। शासन व्यवस्था, पुलिस प्रशासन, न्यायालय छैन। मन्त्री प्रधानमन्त्रीहरू छैनन्, राजस्व छैन, कर र भन्सारहरू छैनन्। जहाँ व्यवस्था नामको केही पनि छैन। तर यो कुरा ठूलो स्वरले भन्न सक्दिनँ। किनभने विद्वान्हरूले देश चाहिन्छ, व्यवस्था चाहिन्छ भनेका छन्।

म त्यो कुरा भन्न सक्दिनँ, कम्तीमा ठूलो स्वरले त भन्नै सक्दिनँ, जुन कुरा दार्शनिकहरूले भनेका छैनन्। मलाई रिस उठ्छ, बारम्बार रिस उठ्छ तर यो कुरा अरूलाई सुनाउनुभन्दा पहिले मैले सोच्नुपर्छ। ज्ञानीहरूले रिसाउनु हुँदैन भनेका छन्। रिसाउनु पर्दा मैले संकोच मान्नु पर्छ। मलाई आत्महत्या गर्नु अपराध होइन जस्तो लाग्छ तर यो कुरा सबैलाई सुनाउन डर मान्नु पर्छ। किनभने आत्महत्या गर्ने कामलाई विद्वान्हरूको समर्थन छैन। कहिलेकाहीँ त लाग्छ, ए बाबा, बाँच्ने इच्छै नुहुँदा, मनै नहुँदा पनि मर्न किन नपाउनु ? तैपनि पाइँदैन। आत्महत्या गर्न मिल्दैन रे। जबर्जस्ती दुःख पाऊ। यो पनि कुनै न्याय हो ? अर्काको जिन्दगी मिल्यो कि मिलेन भनेर समीक्षा गर्न बसेका यहाँ विद्वान्हरू छन्, न्यायाधीशहरू। र, तिनको समीक्षा वा फैसलासँग तर्सेर मर्न पनि डराउने फेरि म छु। यसरी एउटा संसार बनेको छ। मरेपछि पनि मलाई कसैले केही भन्लान् कि ? नैतिक त्रासमा बाँचिरहेकाहरूको डरैडरको जुके संसार।

कहिलेकाहीँ त लाग्छ, त्यो मार्क्स भन्ने मान्छे नजन्मेकै भए पनि हुन्थ्यो। उसको अशान्त अतृप्त ज्ञान काँचो वायु बनेर देश देशान्तर भड्किएको छ। भड्किएको आत्मा राँके भूत भएर बाँचेकालाई तर्साउँदै छ।

कहिलेकाहीँ बाँच्ने तरिका नमिल्न पनि सक्छ। तर त्यो नमिलेको जीवनको पहिलो अनुभव उसैलाई हुन्छ, जसले त्यो बाँचेको छ। ऐँसेलु म खान्छु भने स्वाद पनि मलाई नै थाहा होला। तर वास्तविकता यस्तो छैन। जुनार खाने म हुन्छु तर स्वाद कस्तो छ भनी जान्न मैले बुद्धिजीवीको मुख ताक्नु पर्छ। उसले कस्तो छ भनिदिने हो। उनीहरूले भनेको भनेको जस्तो गरी बाँच्यो भने मेरो जीवन राम्रो हुन्छ रे। बाँच्ने म, भोग्ने म, अनुभव गर्ने म। तर मेरो जीवन कसरी राम्रो हुन्छ भन्ने बारेमा जान्दै नजान्ने पनि म। खाने म, स्वाद भन्ने उनीहरू। उनीहरूले भनिदिन्छन्, तेरो बाँच्ने तरिका मिलेन। म पत्याउँछु। बस्, यही त भइराखेको छ।

सँगै बाँचेको साथीले तेरो जीवन मिलेन भनेको भए पनि एउटा कुरा। यहाँ त मरेका मानिसहरू न्यायाधीश छन्, उनीहरूले भनिदिन्छन्, बाँचेको मिल्यो कि मिलेन। अरे भाइ, तँ तेरो तरिकाले बाँचिस्, म मेरै तरिकाले बाँचेको छु, यस्तो पनि भन्न पाइँदैन। उसले सोचेकै जस्तो गरी बाँच्नु पर्छ। जिज्ञासा हुन्छ, उसकै जस्तो बाँच्न त मेरो पनि उसैको जस्तो बुद्धि हुनुपर्ने होला नि। उसकै जस्तो अनुभव र ज्ञान भएको भए म उसैले जस्तो बाँच्दो हुँ।

मार्क्सको ज्ञान अनुभव एउटा थियो, उसले उसैको अनुसार बाँच्यो। माओवादी नै भने पनि प्रचण्डको र माओको मिल्छ त ? कसैको कोहीसँग मिल्छ ? माधे ढुङ्गेलको अर्कै छ, अर्कै ढंगले बाँच्छ।

तिम्रो, मेरो, अर्काको अनुभव भिन्न छ भने जीवन भिन्न हुन पाउँदैन र ? तर पाइँदैन। म क्रान्तिकारी हुनै पर्छ। मैले समाजको चिन्ता लिनै पर्छ। मलाई थाहा छ, मैले चिन्ता लिएर संसार बन्दैन। न शोषण रोकिन्छ, न अपराध वा लुट। न प्रकृति बाँच्छ न न्याय। यो विशाल संरचनाको म कति सानो हिस्सा हुँ भन्ने मलाई हेक्का छ।

तर मार्क्सका उत्तराधिकारीहरू भन्छन्, सबैले त्यही ठान्ने हो भने संसार बदलिन्छ कसरी ? म भन्छु, बदलिनु किन पर्‍यो ? सबैलाई भइराख्या छ त। सबै हाइसञ्चोमै छन्। सुकुटी चपाएकै छन्, मोबाइल चलाएकै छन्, वल्र्डकपका लागि भनेर नयाँ र ठूलो टीभी किनेकै छन्, नपुग्दो के छ ? बिचरा जुनसुकै बहानामा होस्, खुसी देखिन्छन्। तिनको रिस किन ? सक्छौ भने तिमी उनीहरूलाई त्यसभन्दा ठूलो खुसी देऊ, हैन भने छोड्देऊ। मलाई त भएको छ, भएन भनेर आफैंलाई दुःखी किन पार्नु ? तिमीहरू जो जो भएन भन्नेहरू छौ, तिमीहरूले बद्ल।

उनीहरू मान्दैनन्। किनभने यस्तो निराशावादी कुरा गतिला विद्वानहरू कसैले पनि गरेका छैनन्। विद्वान्हरूले त मनोबल बढाउने कुरा मात्रै गरेका छन्। हिम्मत गर, तिमीले जे पनि सक्छौ भनेका छन्। संसारले बदलिनु छ र बदल्ने हात तिमै्र हुनेछ भन्ने भविष्यवाणी गरेका छन्। त्यसैले, यहाँ धेरैलाई आशा छ, कतै ती हात मेरै पो हुने हुन् कि।

मैले त्यो आशा राखिनँ भनेर उनीहरू मलाई भन्छन्, ‘तँ बिग्रिस्।’

म बिग्रिएँ क्या, मलाई बिग्रिन मन लाग्यो। बिग्रिन नपाउने ? मलाई म पहिले बनेको थिएँ भन्ने लागेन क्या। त्यस्तो हुन पाउँदैन ? मेरो सीमित बुद्धि छ, सीमित अनुभव छ, सीमित ज्ञान छ। मैले सोचेको तरिकाले संसार बन्दैन भन्ने म आफैंलाई थाहा छ। दस वर्षअगाडि म जस्तो सोच्थेँ, पाँच वर्ष अगाडि मेरो सोचाइ धेरै बदलिएको थियो। पाँच महिनाअगाडिको जस्तो आज म सोच्दिनँ। हरेक चोटि मलाई पहिलेको कुरा गलत थियो, अब बल्ल बुझेँ जस्तो लाग्दै आएको छ। म पहिले बिग्रेको थिएँ कि अहिले बिग्रँदै छु भन्ने मैले नै बुझेको छैन। मैले जस्तो जस्तो सोचेँ, त्यस्तै त्यस्तै समाज बन्दै गएको भए आज यो संसार यत्तिको पनि बाँकी हुने थिएन भन्ने मलाई परेको छ। आजको भन्दा पनि धेरै नराम्रो, नजाति हुने रहेछ। मैले हिजो सोचेको जस्तो नभएर संसार केही त जोगिएछ।

उनीहरू भन्छन्, ‘तँ जस्तो मान्छे।’ मलाई थाहा छ, म केही होइन। उनीहरूलाई पनि थाहा छ, यो बजारमा मेरो दुई कौडीको मोल छैन। तैपनि भन्छन्, तँ जस्तो मान्छे। एजेन्ट बिमा गराउन धाएको जस्तो पो छ ए। मलाई छोडिदेऊ भनेर पनि भन्छु। तैपनि छोड्दैनन्। मैले सुहाउने कुरा गर्नु पर्‍यो रे। सुहाउने कुरा के हो त भन्यो भने उनीहरू कोटेसन झिक्छन्, निरासाका बारेमा मार्क्सले यसो भन्नुभएको छ। व्यक्ति र समाजको सम्बन्धका बारेमा लेनिनले यसो भन्नुभएको छ।

एकचोटि त झोकै चल्यो र सोधेँ, ‘मेरो घरमा मोबाइल मात्रै चलाइरहने छोराछोरी छन्, धेरै रहर भएकी श्रीमती र बाबुआमा छन्। तिनका बारेमा पनि मार्क्सले केही भन्नुभएको छ ? ’ उनीहरूले उत्साहित हुँदै भने, ‘छ त, एङ्गेल्सले भन्नुभएको छ, परिवार र निजी सम्पत्तिका बारेमा उहाँको पुस्तकै छ, पढेको छैनस् ? ’

छैन। तर छैन भन्नु अपराध गरेको जत्तिकै हुन्छ। बारम्बार लाग्छ, यो मार्क्स भन्ने कुपात्रलाई प्वाक्क प्वाक्क किन बोल्नु परेको होला ? मैले नबोल्दा नलेख्दा पनि त भएकै छ। उसलाई किन अनेक थरी लेख्नु परेको होला ? ऊ मरिसकेको मान्छे हो, तैपनि मलाई दुःख दिन छोड्दैन। मार्क्सले भन्नुभएको छ भनी भनीकन मानिसहरू ममाथि शासन गर्छन्, मलाई बारम्बार हराउँछन्, लज्जित पार्छन्।

सही कुरामा गाली गर्छन् कि आफैँ बनाएर पनि मार्क्सको नाम राखेर गाली गर्छन् तर मानिसहरू मेरो अपमान गर्नु पर्दा, मलाई लज्जित र पराजित तुल्याउनु पर्दा बारम्बार मार्क्सको नाम सम्झाइराख्छन्। मार्क्सभन्दा पनि जान्ने बुझ्ने त म होइन, मार्क्सको ‘म’ सुन्नासाथ मेरो सातो जान्छ। मार्क्स तिनीहरूको राजदण्ड हो, जसलाई देखेपछि म त्यसै त्यसै तर्सेर उनीहरूबाट शाशित हुन चुपचाप राजी हुन्छु।

कहिलेकाहीँ त लाग्छ, त्यो मार्क्स भन्ने मान्छे नजन्मेकै भए पनि हुन्थ्यो। उसको अशान्त अतृप्त ज्ञान काँचो वायु बनेर देशदेशान्तर भड्किएको छ। भड्किएको आत्मा राँके भूत भएर बाँचेकालाई तर्साउँदै छ। अन्तिम संस्कार पशुपतिमा ल्याएर गरेको भए सायद मार्क्सको आत्माले शान्ति पाउँथ्यो कि ? तर यतातिर हाम्रा राजनीतिक गुरुहरूको ध्यान कहिल्यै गएन, न त पण्डा पुजारीहरूले नै यसमा चासो लिए।