हाम्रो तेन्जिङ शेर्पाले. . .

हाम्रो तेन्जिङ शेर्पाले चढ्यो हिमाल चुचुरा

गम्केर बज खैंजडी झम्केर नाच मुजुरा
 

सगरमाथि चम्किने नेपाल तारा तेन्जिङलाई
छक्कै परी विश्वले स्याबासी दिन्छ हेर भाइ
हाम्रो तेन्जिङ शेर्पाले चढ्यो हिमाल चुचुरा
 
चिसो हिमाल चुलीको तातो मुटुतेन्जिङ हो
हिमाल चुली खानीको विश्वमा झल्कने रत्न हो
हाम्रो तेन्जिङ शेर्पाले चढ्यो हिमाल चुचुरा
 
सुनकोसीको मूलमा दिलको तिर्खा मेट्यो हो
हिलरीलाई भुल्याउँदै लुकेका बाटा देख्यौ हो
गाड्यौ झण्डा तेन्जिङले विश्वको अग्लो धुरीमा
 
डाँफेचरी आएर पंख खोली नाचे हुन्
हिमाल छोरो पाएर गौरीशंकर हाँसे हुन्
हाम्रो तेन्जिङ शेर्पाले चढ्यो हिमाल चुचुरा 
 
उँभो चुली कैलाशमा होइ पानी पिउनै पाएनौ
स्वर्गको शिर छुनलाई हार कत्ति खाएन
हाम्रो तेन्जिङ शेर्पाले चढ्यो हिमाल चुचुरा
 
धन्य वीर बहादुर औतार तैंले लिएको
नामको छोरो दुवैदिन बाँचन जन्म लिएको
हाम्रो तेन्जिङ शेर्पाले चढ्यो हिमाल चुचुरा
चढ्यो हिमाल चुचुरा होइ चढ्यो हिमाल चुचुरा
चढ्यो हिमाल चुचुरा 
हाम्रो तेन्जिङ शेर्पाले चढ्यो हिमाल चुचुरा
–धर्मराज थापा
 
सगरमाथाका प्रथम आरोही तेन्जिङ नोर्गे शेर्पामाथि धर्मराज थापाले उहिल्यै गीत बनाएर गाएका थिए। गीतमा तेन्जिङलाई नेपाली जाति या नेपाली वीरको संज्ञा दिइएको छ। यता, नेपालमा हामी तेन्जिङलाई आफ्नै जातिको, आफ्नै भूगोलका सपूत मान्छौं भने उता भारतमा पनि उनलाई खाँटी भारतीय हुन् भनेझैं गरी प्रचारप्रसार गर्ने गरिएको छ। सगरमाथा शिखरमा उनले भारतको झण्डा फहराए भनेर पनि भारतीय मिडियाले उल्लेख गरेका छन्। खासमा चुचुरामा नेपाल, भारत, ब्रिटेन र संयुक्त राष्ट्रसंघको झण्डा फहराइएको कुरा आरोहणपछि आरोहीद्वयद्वारा हस्ताक्षरित पत्रमा उल्लेख गरिएको छ। ‘तपाईं नेपाली कि भारतीय ?’ तेन्जिङलाई धेरै सोधिएको प्रश्नमध्ये पर्छ यो। 

यसमा तेन्जिङले चलाखीपूर्ण उत्तर दिने गरेको ब्रिटिस लेखक म्यालकम बान्र्सले उल्लेख गरेका छन्। ‘म नेपालको कोखमा जन्मेँ र भारतको काखमा हुर्किएँ’, बान्र्सले ‘आफ्टर एभरेस्ट’ नामक पुस्तकको भूमिकामा तेन्जिङलाई उद्धृत गरेका छन्। यो पुस्तक बान्र्स र तेन्जिङको सहकार्यमा तेन्जिङको अटोबायोग्राफीका रूपमा ४२ वर्षअघि लन्डनमा छापिएको थियो। यो पुस्तक छापिँदा उनले सगरमाथा टेकेको २० वर्ष भइसकेको थियो। 

राष्ट्रियताको ‘राजनीति’मा आफूलाई फसाउन खोजिएको कुरा उनले ठाउँठाउँमा उठाएका छन्। जस्तो, ‘टाइगर अफ द स्नोज’ पुस्तकमा तेन्जिङले भनेका छन्, ‘म के थिएँ— भारतीय, नेपाली, तिब्बती या अरू केही ? मेरो राष्ट्रियताबारे ३८ वर्षसम्म कहीँकतै कसैले चुइँक्क पनि बोलेनन्।’ तर हिमाल चढेयता ‘राजनीति’ गर्न खोजिएको उनको भनाइ छ।
तेन्जिङलाई जीवनकालभरि पछ्याइरहेको अर्को प्रश्न हो, ‘शिखरमा टक्क पाइला कसले टेक्यो पहिले ? तपाईंले कि एडमन्ड हिलरीले ?’

‘पर्वतारोहीका लागि यो प्रश्नको खास महत्व छैन। किनकि पर्वतारोहण एउटा टिम वर्क हो। यसमा सिंगो टिमकै योगदान रहन्छ र टिम नै विजयी हुन्छ’, तेन्जिङले भनेका छन्। 
यसै मेसोमा हिलरीलाई पनि धेरैपटक सोधिएको छ, ‘शिखरमा टक्क उभ्भिइरहेको तपाईंको तस्बिर खै त ?’ तेन्जिङसँग क्यामरा नभएको र उनले चलाउन पनि नजान्ने भएकाले आफ्नो फोटो नभएको भन्ने स्पष्टीकरण हिलरीले हजारपल्ट दिइसकेका छन्। ‘मेरो वचन नै प्रमाण हो’, कतैकतै हिलरीलाई यसरी पनि उद्धृत गरेको पाइन्छ। चुचुरो चुमेपछि कस्तो अनुभव भइरहेको छ ? 

‘म त सधैंभरि खुसी नै छु, सधैंभरि राम्रो नै छु’, सगरमाथा चुचुरोबाट फर्केपछिको एउटा सम्मान समारोहमा तेन्जिङले भनेका छन्। ‘फेरि शिखर चढ्ने कि नचढ्ने त ?’ यो प्रश्नले पनि तेन्जिङलाई लामो समय पछ्याइरह्यो।‘अहँ, अब चढ्दिनँ। मलाई चाह पनि छैन। पटकपटकको प्रयासपछि बल्ल पुगेको हुँ। यो आरोहण दोहोर्‍याउनुको अर्थ के त ? पहिलोचोटि जस्तो यो कहिल्यै हुनै सक्दैन’, तेन्जिङले भनेका छन्। के तेन्जिङले एकै झमटमा सगरमाथा विजय गरेका थिए त ? अवश्य थिएनन्।

सातौं एक्सपिडिसनमा बल्ल सगरमाथा चुचुरो चुम्ने उनको सपनाले मूर्तरूप लिएको थियो। पहिलोपल्ट सन् १९३५ मा उनी ब्रिटिस एक्सपिडिसनमा गह्रुँगो भारी बोकेर २२ हजार फिटभन्दा माथि नर्थ कोलसम्म पुगेका थिए। लगत्तै अर्को वर्ष फेरि उनी नर्थ कोलसम्म त पुगे तर डरमर्नु मौसमका कारण फर्किनुपर्‍यो। तेस्रो एक्सपिडिसन पनि त्यस्तै भयो। चुचुराको दुई हजार फिटमुन्तिर रोकिनुपर्‍यो। सन् १९४७ मा चौथो एक्सपिडिसनमा त झन् पहिले पुगेजति उचाइमा पनि पुग्न सकेनन्।

सन् १९५२ मा सरदार बनेर स्विस एक्सपिडिसनमा सामेल भए। जेनेभाका रेमन्ड ल्याम्बर्ट र उनी चुचुराको आठ सय फिटनजिक त पुगे तर डरलाग्दो हुन्डरीका कारण अघि बढ्न सकेनन्। सोही सालको शरद ऋतुमा छैटौं एक्सपिडिसन भयो। तर हात लाग्यो शून्य। 

पटकपटकका प्रयास असफल भए पनि उनले हार मानेनन्। किनकि उनी आफ्नो सपनासँग नजिकिँदै गइरहेका थिए। सपना साकार पार्न अनुभवले खारिँदै थिए। त्यही कारण त सन् १९५३ को ब्रिटिस एक्सपिडिसनमा न्युजिल्यान्डका एडमन्ड हिलरीसँगै चुचुरो पुग्न सके। तेन्जिङ भन्छन्, ‘पृथ्वीकै अग्लो ठाउँ त पुगेँ नै, साथसाथै मेरो महत्वाकांक्षाको सगर पनि।’
चुचुराको अनुभव तेन्जिङले यसरी व्यक्त गरेका छन्, ‘हिउँको अग्लो थुप्रोमा एडमन्ड हिलरी र मैले हात मिलायौं। तलतिर देखिने अनेक चुचुरा, हिमनदी, हिम उपत्यका र बादलहरूतिर दृष्टि फ्याँक्यौं। पन्ध्र मिनेट चुचुरामा अडियौं। र, सम्झ्यौं तिनलाई, जो हामीभन्दा पहिले चुचुरा पुग्ने अभीष्ट राख्थे।’ 

तेन्जिङ नोर्गे शेर्पा सोलुखुम्बुको थामे भन्ने ठाउँमा जन्मेका हुन्। बाबुआमाका तेह्र सन्तानमध्ये एघारौं। हिमाली छायाका चरनहरूमा याक डुलाउँदै उनको बाल्यकाल बितेको थियो। अठार वर्षको उमेरमा तेन्जिङ दार्जिलिङ हिँडेका थिए। दार्जिलिङमा मजदुर भएर उनले बीस वसन्त काटेका थिए।

तेन्जिङको जन्म यसै साल यसै दिन भएको भन्ने यकिन छैन। तर उनकी आमाको खरायो वर्ष (तिब्बती पात्रोअनुसार प्रत्येक १२ वर्षमा आउँछ)मा जन्मेको भन्ने कथनका आधारमा सन् १९०२, सन् १९१४ र सन् १९२६ मध्ये केलाएर सन् १९१४ लाई कायम गरिएको हो। उनकी आमाले बालीनालीको अवस्था वर्णन गरेका आधारमा उनलाई मे महिनाको आखिरी दिनमा जन्मेको लख काटिएको हो। पछि, मे २९ मा आफूले शिखर चुमेकाले त्यसै दिनलाई तेन्जिङले आफ्नो जन्मदिन मान्न थाले।

उनको मृत्युभने ९ मे १९८६ मा ७२ वर्षको उमेरमा दार्जिलिङमा भएको थियो। यसरी तेन्जिङको जीवनमा मे महिनाको विशेष महत्व छ। जन्म, सगरमाथा विजय र मरण।
हिमाल आरोहणबाट फर्केपछि तेन्जिङले दार्जिलिङस्थित हिमालयन माउन्टेनियरिङ इन्स्टिच्युट नामक संस्थाको फिल्ड टे«निङ निर्देशक भएर काम गरेका थिए। यो भूमिका उनलाई भारतका प्रथम प्रधानमन्त्री पण्डित जवाहरलाल नेहरुले दिलाएका हुन्। नेहरुकै अगुवाइमा सो संस्था स्थापना भएको थियो। सन् १९५४ देखि सन् १९७६ सम्म त्यहाँ काम गर्दा उनले कैयौंलाई आरोहण तालिम दिए। तालिम दिने हिमाल भने दार्जिलिङ नजिकैको कञ्चनजंगा थियो।संस्था स्थापना गर्ने बेला नेहरुले भनेका थिए, ‘तेन्जिङ, अब तिमीले हजार तेन्जिङ जन्माउनुपर्नेछ।’

पछि नेहरु बितेर गए तर आफूले उनले भनेझैं हजारै तेन्जिङ जन्माउन भने नसकेको तेन्जिङ स्वीकार्छन्। ‘तर पनि भारतमा पर्वतारोहण परम्पराको विकास र विस्तारमा केही योगदान गर्न सकेझैं लाग्छ’, तेन्जिङ भन्छन्।इन्स्टिच्युटले ६२ वर्षमा २५ सय विदेशीसहित ४५ हजार जनालाई तालिम दिएको उसको वेबसाइटमा उल्लेख छ। इन्स्टिच्युटमा तीन हजार पुस्तक रहेको पुस्तकालय र सन् १९५७ मा स्थापित पर्वतारोहण संग्रहालय पनि छ। 

‘आफ्टर एभरेस्ट’ पुस्तकको अन्त्यतिर तेन्जिङले आफ्नो सेवासुविधाबारे चरम असन्तुष्टि पोखेका छन्, ‘बाइसबाइस वर्ष सेवा गर्दा मैले निःशुल्क आवास पाइनँ। हुन त मेरो आफ्नै घर थियो, सरकारी सेवामा हुनुको नाताले मलाई आवास भत्ता दिइनुपथ्र्यो। मैले यस्तो सुविधा माग्दा पनि मागिनँ र उनीहरूले अफर पनि गरेनन्।’
मासुको भाउ दुई रुपैयाँबाट एघार रुपैयाँ पुग्दा पनि आफ्नो तलबमान सुरुकै स्तरको रहेको उनी बताउँछन्। ‘अरू कर्मचारीको तलबमान वृद्धि, भत्ता, पेन्सनका लागि मैले सुनुवाइ गरिदिएँ तर आफ्ना लागि मैले गुनासो गरिनँ’, तेन्जिङ भन्छन्, ‘किनकि म भिखारी होइन।’ 

नेहरु बितेर गएपछि उनीसँग भएका आजीवन सेवासुविधा, भत्ताका कुरा पनि खुइलिएर गएको तेन्जिङको भनाइ छ। अरू त अरू, सगरमाथा चढेर फर्कने इन्डियन एक्सपिडिसनको स्वागत÷सम्मान कार्यक्रममा समेत आफूलाई बोलाइन छाडेकोमा उनको चित्तदुखाइ देखिन्छ। 

यता नेपालमा, देश छाडेर भारतमा बस्न र काम गर्न गएको भन्दै सोलुखुम्बुका मानिस र राजा त्रिभुवनसमेत रिसाएको उनले अनुभव गरेका रहेछन्। ‘मैले नेपालका लागि केही गरिनँ रे’, तेन्जिङ भन्छन्, ‘खासमा त्यो सत्य होइन। मैले भारतमा जति पनि काम गरेँ, शेर्पा समुदायकै लागि गरेँ। शेर्पाहरूलाई नै पर्वतारोहण तालिम दिएँ र उनीहरू नै प्रशिक्षकका रूपमा छन्।’ कतिपयलाई थप तालिमका लागि स्विट्जरल्यान्डसमेत पठाएको उनी खुलाउँछन्। यात्राका क्रममा युरोप, अस्टे«लिया, न्युजिल्यान्ड, अमेरिका, रसिया या जापान, सबैतिर आफू शेर्पा भएरै प्रस्तुत भएको र ती ठाउँमा सोलुखुम्बुर त्यहाँका मानिसहरूबारे चर्चा गरेको उनले खुलाएका छन्। 

उनले पुस्तकमा सोलुखुम्बुमा पर्वतारोहण तालिम केन्द्र र फार्म हाउसको परिकल्पना गरेका छन्। ‘यसले मात्र सोलुका मानिसलाई आफ्नो परिवारसँगै गाउँठाउँमा बाँधेर राख्न सक्छ’, उनको प्रक्षेपण छ, ‘नत्र शेर्पा समुदाय पातलिँदै जानेछ र भाषासंस्कृति पनि विलयको बाटोमा हुनेछ।’ 

गाउँ छाड्दै सहरबजारमा गएर बस्ने प्रवृत्तिले हिमाली शेर्पा जातिको भाषासंस्कृति, परम्परा मर्दै गएको भन्दै तेन्जिङले चिन्ता व्यक्त गरेका छन्। त्यस्तै, खुम्बुक्षेत्रमा शेर्पा युवामा पर्वतारोहण ज्ञान दिलाउने, त्यहाँ चाहिने खाद्यान्य त्यहीँ उत्पादन गर्ने अनि विद्यालय–अस्पताल खोल्नुपर्ने कुरा उनले चासोसाथ उल्लेख गरेका छन्। 

त्यही सोलुछोडेर ‘पहाडकी रानी’ भनिने दार्जिलिङमा आधा शताब्दी बिताएका तेन्जिङले पुस्तकमा दार्जिलिङको खुबै बखान गरेका छन्। नगरून् पनि किन ! कञ्चनजंगा जो उनकै घरछेउको गाउँबाट छ्यांगै देखिन्थ्यो। कञ्चनजंगा जो सगरमाथाभन्दा साढे आठ सय फिट मात्र होचो थियो। कञ्चनजंगा जो संसारकै तेस्रो अग्लो हिमाल।

त्यही दार्जिलिङमा न्यानो स्नेह दिने जवाहरलाल नेहरुलाई तेन्जिङ नजिकको मित्र अनि अभिभावक मान्थे। कुनै विषयमा परामर्श लिनुपरे वा सहयोग माग्नुपरे उनैलाई सम्झन्थे। एकपल्ट, हिमाल चढेर फर्केलगत्तै उनलाई एकजना हिन्दी फिल्मकर्मीले भेटे र फिल्म लाइनमा आउन आग्रह गरे। मोटो रकमको लालच पनि देखाए। 

त्यही विषयमा उनले नेहरुलाई दिल्लीमा भेटे। भेटपछि मोटो रकमको आग्रह सहजै लत्याउन सकेको तेन्जिङले उल्लेख गरेका छन्। ‘फिल्मतिर नलाग्ने मेरो निर्णयबाट पण्डितजी (नेहरु) पनि खुसी भए’, तेन्जिङ भन्छन्। आफूले जस्तोसुकै समस्या लैजाँदा पनि नेहरुले झिँजो नमानेको उनी बताउँछन्।जस्तो, एकचोटि ब्रिटेन जाने बेला तेन्जिङसँग गतिला लुगा थिएनन्। त्यतिखेर पनि नेहरुकहाँ गए। नेहरुले उनलाई कपडा छान्न आफ्नो क्लोजेट खोलिदिए। तेन्जिङले सुरुवाल–कमिज र कोट झिकेर लगाए। ‘पण्डितजी 

(नेहरु) र मेरो जीउडाल उस्तैउस्तै भएकोले लुगा टमक्कै मिल्यो’, तेन्जिङले पुस्तकमा भनेका छन्।यता, काठमाडौंको राजदरबारमा भने हिमाल चढेकै मैलो लुगामा गएको उनले बताएका छन्।तेन्जिङले आफूलाई सधैं गरिब नै ठाने। ख्यातिको घमण्ड कत्ति पनि थिएन। ‘गरिब भए पनि मैले पैसाको मुख हेरिनँ’, तेन्जिङ भन्छन्, ‘पैसा होस् या नहोस्, हिमाल नै मेरो जिन्दगी हो।’उनलाई बस्नलाई आरामदायी घर छँदै थियो। तैपनि हिमालबाट फर्केपछि एउटा पत्रिकाले उनलाई घर बनाउन सिमेन्ट, सिसा, काठपात आदिको अफर दियो। अर्को पत्रिकाले ठूलै रकम जम्मा गरिदियो।

लौ अब के गर्ने ? लिने कि नलिने ? उनी दोधारमा परे।सल्लाह लिन फेरि नेहरुकहाँ पुगे। नेहरुले भने, ‘हेर तेन्जिङ, मानिसहरूले तिमीलाई माया गरेका छन् र त यति ठूलो सहयोग जुट्यो। उनीहरू धन्य छन्। तर यसरी संकलित रकम दान हो। मानौं, तिमीले यो रकम घरका लागि प्रयोग गर्‍यौ। तर जब तिमी बूढो हुनेछौ तब मानिसहरूले भन्नेछन् कि तिम्रो घर पब्लिक डोनेसनबाट बनेको हो। त्यसो भनेको त्यतिखेर तिमीलाई मन पर्ने छैन। तिमीसँग अहिल्यै घर छ नि, किन त्यसलाई टालटुल गरेर आकर्षक बनाउँदैनौ ? त्यसकारण त्यो पैसा स्वीकार नगर।’

तेन्जिङ झनै दोधारमा परे। पैसा नलिँदा जनताको अपमान हुने हो कि भनेझैं लाग्यो उनलाई। ‘संकलित रकमको सानो अंश आफूले लिएर बाँकी शेर्पा ट्रस्ट फन्डमा राखिदिएँ’, तेन्जिङले भने, ‘ट्रस्टले शेर्पा महिला, बालबालिकाको शिक्षा एवं स्वास्थ्यमा सघाउ पुर्‍याउँछ।’ तेन्जिङ सो संस्थाको प्रमुख थिए। 

पुस्तकमा उनले लामो पारिवारिक विवरण पनि पेस गरेका छन्। त्यस्तै, सगरमाथा चढेपछि दार्जिलिङस्थित आफ्नो सानो छरितो घरमा भीडभाड बढेको र मानिसहरू भएनभएका नाता जोड्दै आएको उल्लेख गरेका छन्। घरको आकार बढाए तर पनि भीडभाड उस्तै रह्यो। आफ्नो घरबगैंचामा नचाहिँदा मान्छेको भीड जतिखेर पनि हुन थालेपछि घागडान टिबेटन कुकुर पालेको र त्यसले अलि शान्तसँग बस्न सकेको तेन्जिङले उल्लेख गरेका छन्।

‘हो म प्रसिद्ध त थिएँ तर मान्छेहरू ठान्थे, म धनी छुर मसँग धेरै पैसा छ’, उनको गुनासो छ, ‘न म पहिले धनी थिएँ, न अहिले छु। हिमाल चढेर धेरै पैसा कमाउन सकिने होइन।’
उनले सगरमाथा चढेको दुई वर्षपछि सन् १९५५ अर्थात् ६४ वर्षअघि अमेरिकाबाट प्रकाशित उनको अटोबायोग्रफी ‘टाइगर अफ द स्नोज’मा उनले सफल आरोहणका कथासँगै काठमाडौं, कलकत्ता, दिल्ली, लन्डन र स्विट्जरल्यान्डमा मनाइएको उत्सव उतारेका छन्। सो पुस्तक जेम्स रामसे उलम्यानसँगको सहकार्यमा तयार भएको हो।
नेपाली कि भारतीय भनेर राष्ट्रियताका विषयमा विवाद भइरहेका बेला तेन्जिङले प्रधानमन्त्री मातृकाप्रसाद कोइरालालाई भनेको कुरा यो पुस्तकमा छ, ‘म नेपाललाई माया गर्छु। म यहीँ

जन्मेँ। मेरो देश यही हो। तर म लामो समयदेखि भारतमा बसिरहेको छु। मेरा बच्चाहरू उतै हुर्के बढे। र, मैले उनीहरूको शिक्षा र जीविकाका बारेमा पनि सोच्नुपर्छ।’
मातृका र अरू मन्त्रीहरू असल र समझदार पाएको उनले उल्लेख गरेका छन्। उनीहरूले अरूले जस्तो दबाब नदिएको बरु ‘नेपालमै बस्न मन छ भने आवास, भत्ता, सम्मान आदिको व्यवस्था गर्न सकिने’ बताएको पुस्तकमा उल्लेख छ। ‘जहाँ बस्ने निर्णय गरे पनि तपाईंको खुसी र समृद्धिको कामना गर्छौं’, तेन्जिङले उनीहरूलाई उद्धृत गरेका छन्।
त्यतिखेर काठमाडौंबाट कलकत्ता उड्दा उनलाई राजा त्रिभुवनले 

आफ्नै निजी विमान उपलब्ध गराएका थिए। त्यसमा तेन्जिङको परिवार मात्र सवार थियो। सर्सर्ती हेर्दा तेन्जिङ सादगीझैं लाग्छन्। सोझो, सीधा अनि श्रममा विश्वास गर्ने। सगरमाथा चढेपछि उनी एकाएक सेलिब्रिटी भएका थिए। मानसम्मान अनि त्यतिखेर आफूवरिवरि मानिसको भीडभाड र मिडियाबाजीले उनी आत्तिएका जस्ता पनि देखिन्छन्। 
‘आखिर जेजस्तो भए पनि म उही पुरानै तेन्जिङ हुँ’, उनी भन्छन्, ‘सगरमाथा चढेँ त के भो, आफ्नो जिन्दगी आफैंले बाँच्नै छ।’ 
       @syantoos