अनुभुति: काँइला हजुरबासँगको पहिलो भेट

म उमेरले ९/१० वर्षको हुँदासम्म प्रायः विद्यालय भन्दा अन्यत्र, चिनाजानी र भेटघाटमा, गएको थाहा छैन् । म यो उमेरसम्म बुवा आमाको एक्लो छोरो । म भन्दा मुनी बहिनीहरु थिए । भाइपछि जन्मेको हो । हजुर आमा, बुवा र आमाको निकै प्यारो थिएँ । मेरो हिड्डुल, भेटघाट र खानपानमा वहाँहरूले सारै ध्यान दिनुहुन्थ्यो । घर र विद्यालयको सेरोफेरोभन्दा बाहिर मैले कसैसँग पनि चिनाजानी र भेटघाट गरेको थिइन । खानपानको त कुरै भएन ।

एक दिन, म झण्डै १० वर्षको थिएँ, बुवाले मान्द्रेनी वरवोटे हजुरबुवाकोमा जाने भनेर मलाई पनि लिएर जानु भयो । अहिलेको कालोपत्रे बाटो थिएन । चुरेघाँटीको उकालो च्यानडांडो हुँदै विव्ल्याटेको ओरालो अनि कोदोवारीको डिलडिल हिंडेर वासघारी र खोल्साहरू काट्दै अंगुरको माच, हलुवावेद र सुन्तलाको बगैंचा, वरिपरी बाँसघारी भएको पुरानो च्यादरले छाएको ढुंगा माटोले बनाएको, आंगन र वरिपरी पनि ढुंगा बिछ्याएको, दलिन सिकुवा र पेटि भएको घरमा पुग्यौं । त्यो ठाँउलाई इलाम बरवोटेको मान्द्रेनी भनिदो रहेछ । घरको बलेंसीमै पानीको धारो धरङरङ झरिराखेको थियो ।

लगभग बिहानको ७.०० बजेको हुँदो हो । सिकुवाको खाटमा पुरानो घुर्मैलो रेडीको खास्टो ओडेका, लगभग ६ फिट उच्चाई, पातलो ठूलो दारको ज्यान, लाम्चो अनुहार, चौडा निधार र गहुँगोरो वर्ण, हँसिलो चेहेरा भएका ६०/६५ उमेरका लोग्ने मानिस र संगै अलिक कुप्रो ढाड भएको, उस्तै उमेर हुनुपर्छ, महिला हुनुहुन्थ्यो । बुवाले दुवैको खुट्टामा ढोग्नु भयो ।

बस ! बिहानै आईपुग्यौ । ठूलो स्वरमा भन्नुभयो । स्वर नै त्यस्तै रहेछ । तर मलाई चैं ठूलो स्वरमा बोले जस्तो लाग्यो । निकै धेरै ठूलो गन्य मान्य मान्छे जस्तो । पछि बुझ्दा पो थाहा भयो कि वहाँ त साँच्चै नै ठूलो र गन्य मान्य मान्छे नै हुनुहुँदो रहेछ । वहाँहरु मेरो काँईलो हजुरबुवा र काँहिली हजुरआमा हुनुहुँदोरहेछ । बुवाले मलाई चिनाइदिनु भयो ।

पहिलो पटक मैले उहाँहरूलाई चिने । मैले पनि उहाँहरू दुवै जनालाई ढोगें । मलाई निकै माया दिएर मेरो टाउकोमा हात राख्दै हजुरबुवाले बाबु यहाँ बस भन्दै आफ्नो काखको छेऊमा राख्नुभयो । हजुरआमाले ए नाती यत्रो भैसकेछ भन्नु भएको त्यो घरमा जाँदा अहिले पनि सम्झना आउँछ । त्यतिबेला मैले बढो आनन्द र अनौठो अनुभव गरें । त्यतिखेर मलाई त्यो घरमा धेरै मानिसहरू आवत जावत गरिरहने त्यसै फराकिलो ठाउँ भएको जस्तो लाग्यो । पछि बुझ्दा उहाँ सामाजिक र राजनैतिक व्यक्तित्व भएको व्यक्ति पो हुनुहुँदोरहेछ ।

कान्छो हजुरबुवा भने मैले पहिले नै चिनेको थिएँ । उहाँ बजार आउंदा र जाँदा प्राय जसो निस्कने गर्नुहुन्थ्यो । मलाई उहाँले गोली मिठाई र पिरे मिठाई ल्याईदिनु हुन्थ्यो । उहाँको पनि घर त्यही तलतिर रहेछ । मैले मेरो आफ्नै हजुरबुवालाई ता देख्न पाइन । तर उहाँहरूलाई देख्दा भेट्दा मैले आफ्नै हजुरबुवालाई भेटेको देखेको अनुभूति भयो ।

कान्छो हजुरबुवा अलिक लामो उमेर सम्म बाँच्नु भयो । उहाँसँग मेरो अलिक बढी अन्तरंग उठबस चल्यो । भलै यी मेरा नीजि कुरा ।

उहाँहरूले निकै लामो समयसम्म कुराकानी गर्नु भयो । मैले घर वरिपरी घुमेर हेर्ने मौका पाएँ । घरको पछाडि बाहिर बाँसको भाटाले र भित्र निवाको चित्राले बारेको भुँईमा गोबरले लिपेको जस्तो छानो भएको चर्पी, चर्पीको छेउमा पानीको धारो । ठूला ठूला आँपका बोटहरू, भुँईकटर, लिची, सुन्तला, अँगुर र हलुवाबेदका बोटहरू अनि ठूल्ठुला राता कैला रंगका गाईहरू ।

गाईको गोबरमाथी रहर लाग्दो साग । जग्गाको किनारामा बार बारे जस्तो वरिपरी घाँसले झुम्म परेका बाँसका झाँगहरू । मैले पहिलो पटक लिची र हलुवाबेदको बोटहरू त्यही देखेको । घरको भित्र एक छेऊमा भान्सा, भान्साको छेऊमा पानीको धारो । अहिले सम्झदा सुविधा सम्पन्न र सभ्य बसाई । त्यसै त्यसै रमाइलो लाग्ने । मैले त्यहाँ बसुञ्जेल बढो आनन्दको अनुभव गरें ।

बिहान बित्नै लागेको थियो । हजुरबुवाले खाना खाएर जाओ भन्नुभयो । मैले पहिलो पटक आफ्नो घरभन्दा बाहिर खाना खाएँ । अंगुर, हलुवावेद, लिची र सुन्तलाको कुरा गर्नु भयो । शायद बिरुवा रोप्ने कुरा हुनसक्छ । मैले अहिले बिर्सें ।

स्वभावैले त्यसपछि मेरो पनि काँहिलो हजुरबुवा र काँहिली हजुरआमा भए ठाउँमा आउने जाने र भेटघाट गर्ने क्रम बढेर गयो । घरको सीधा माथि सडक किनारामा चाँपै चाँपको काठ लगाएर बनाएको ठूलो घर । पछि बुझ्दा वहाँले नै बनाउनु भएको गाउँ पञ्चायतको भवन रहेछ । छेऊमा हुलाक घर ।

उहाँका दुई भाई छोरा, जेठो टंककुमार भट्टराई र कान्छो गोपाल प्रसाद भट्टराई, र पाँच बहिनी छोरीहरू । टंककुमार ठ्याक्कै बोलिचाली र लवज हजुरबुवाकै जस्तो हक्कि खालको र कान्छो गोपाल बनारस बसेर पढ्नु भएको विद्वान् । उहाँहरू दुवै जना मेरो काकाहरू ।

नित्यानन्द भट्टराई उहाँको नाम । अग्लो कदको, ठूलो स्वर भएको, ठीक बेठिक छुट्याउन सक्ने नेतृत्वदायी व्यक्तित्व भएको मानिस । वहाँ धर्ममा प्रगाढ आस्था राख्नु हुन्थ्यो । उहाँमा सामाजिक सोच पनि त्यत्ति नै धेरै पाइन्थ्यो । गाउँमा आफुले मान्ने व्यक्तिको घरमा फलफूल बोकेर फलफूलको खेती गर्ने कुरा गर्दै पुग्नुहुन्थ्यो । आफु भन्दा तलका व्यक्तिसंग पनि असल व्यवहार गर्नु हुन्थ्यो ।

अर्काको सित्तैमा खानुहुन्न र खाए समयमा तिरोभारो गर्नुपर्छ भन्नुहुन्थ्यो । शिक्षाको प्रचार प्रसारमा अगुवाई गर्नु भएका कुराहरू अहिले सम्म गाउँका बुढापाकाहरू, ज–जसले उहाँले लगाउनु भएको हैसियत अनुसारको चन्दा तिर्नु भएको छ, टंकनाथ भूर्तेल लगायत धेरैले बताउनु हुन्छ ।

अहिलेको अमर मा.वि. उहाँ कै संरक्षणमा अगि बढेको हो र वहाँका दाजुहरू र भाई समेत धेरै जना मिलेर चुरेघाँटीमा संस्कृत पाठशाला सञ्चालन गर्ने कुरामा महत्वपूर्ण योगदान पुर्‌याएको कुरा वरवोटे ५ का बिष्णुकुमार घिमिरे बताउनु हुन्छ । गुरु नारदमुनि निरौलाको हात समातेर सानोमा म पनि पुगेको छु ।

मलाई सम्झना छ, ठूला ठूला पटाई ओछ्याएको खरको छानो भएको बाँसको भाटाले बारेको त्यो संस्कृत पाठशालामा ठूलठूला विद्यार्थीले उभिएर प्रार्थना गरेको । अहिले बुझ्दा त मेरै काँइलो हजुरबुवाको अगुवाईमा बनेको पो रहेछ । सामाजिक काममा उत्साहका साथ सबैलाई लगाउन सक्ने हिम्मत राख्नु हुन्थ्यो । धेरै मानिसहरू वहाँ माथी आडभरोसा राख्दथे । सामाजिक, राजनैतिक र प्रशासनिक कार्यमा धेरै मानिसले वहाँबाट सहयोग पाएको चर्चा अहिले पनि सुनिन्छ ।

वहाँको राजनीतितर्फ पनि त्यत्ति नै धेरै झुकाव रहेको थियो । २०१८ सालमा पञ्चायती व्यवस्था अन्तर्गत वरवोटे गाउँ पञ्चायतको पहिलो प्रधानपञ्चमा सर्वसम्मत तवरबाट निर्वाचित हुनुभयो । २०१५ सालबाट नै नगरपालिका बनेको इलाम सदरमुकामको नजिक रहेर पनि वरवोटेका बासिन्दाले समय सापेक्ष सबै किसिमका सुविधाबाट बञ्चित भएर बस्नु परेको अवस्था थियो । उहाँले प्रधानपञ्च बनेर निकै महत्वपूर्ण कामहरूको थालनी गर्नु भयो ।

तत्कालीन स्थितिमा वरवोटेमा पञ्चायतको भवन थिएन । उहाँले जिल्ला कै हिसाबमा ठूलो र नमुना भवनको २०२१ सालमा निर्माण गर्नु भयो । सदरमुकामको नजिक रहेको भए पनि वरवोटे वासीलाई सानातिना न्याय र प्रशासनका काम पञ्चायत भवनबाट नै प्रदान गर्न सक्ने वातावरणको निर्माण गर्न सफल हुनुभयो । स्थानीय विद्यालयहरू, बाटाघाटाहरू, पानी धारा र कूलोहरू निर्माण र संरक्षणमा त्यति नै ध्यान दिनु भएको पाईन्छ । उहाँका क्रियाकलापको कारण नै वरवोटे गाउँ पञ्चायत नमुना गाउँ पञ्चायतको रुपमा स्थापित भयो । उहाँले झण्डै दुई पदावधि प्रधानपञ्च भएर काम गर्नुभयो ।

जीवनको लामो अवधी सामाजिक र राजनीतिक काममा लगाउनु भएको उहाँले समाजको निमित्त निकै महत्वपूर्ण कामहरू गर्नु भएको अनुभव त्यो समयका सबैले गरेकाछन् । उहाँ गाउँ कै एउटा दरिलो अभिभावकको रुपमा चिनिनु हुँदो रहेछ ।

निर्माण र ध्वंश शायद प्रकृति कै नियम भित्र पर्छ । त्यसैले होला उहाँलाई मन नपरेका सन्दर्भहरूप्रति उहाँ बौद्धिक र तर्कशील पनि देखिनु हुन्थ्यो । त्यतिखेर नाम चलेका खरिदार जनकलाल भट्टराईका पाँच भाई छोराहरू सबै बुद्धि विवेक र आँटिला, समाजको अगुवाई गर्न सक्ने, प्रशासनिक दक्षता भएका, पढे लेखेका थिए भन्ने चर्चा अहिले पनि रहेको पाइन्छ । तत्कालीन निरंकुश राणा प्रसाशकहरूसंग पौंठे जोरी खेल्न सक्ने तागत स्थानीयस्तरमा उहाँहरूले मात्र राख्नुहुन्थ्योे भन्ने गरिन्छ ।

तर जति गर्नु भयो त्यो भन्दा बढि वहाँहरूमा भएको दक्षतालाई सामाजिक र राजनैतिक रुपमा बाहिर ल्याउन आवश्यक परामर्श दिने व्यक्तिको ठूलो अभाव रहेको महशुस सबैले गरेको पाइन्छ । तरपनि उहाँहरूले सामाजिक, आर्थिक र राजनैतिक अर्थ राख्ने धेरै कामहरू गर्नु भएकोछ ।

समाजमा उहाँहरूले गरेका कामहरूको सकारात्मक पक्ष र नकारात्मक पक्षलाई चिरफार गरेर अगाडि ल्याईदिने परिस्थिति पनि नबनी राखेको स्थिति हालसम्म पनि छ । त्यो परिस्थिति निर्माण गर्न अहिले पनि त्यत्ति नै जरुरी छ । उहाँहरूका राम्रा र सकारात्मक कामहरूको बारे समाजले व्याख्या विश्लेशण गरी राखेकै भए पनि अरु व्यवस्थित र दस्तावेजीय रुपमा बाहिर आउन सकेको भने छैन् ।

–भट्टराई इलामलाई कर्मथलो बनाएर काम गर्ने सामाजिक अभियन्ता हुन् ।