सभ्यता कि प्रथम शिक्षिका आमा

गुरुको अर्थ सर्वव्यापकता छ । पाश्चात्य तथा पूर्वीय सभ्यताका प्राचीन धर्म र संस्कृतिका ग्रन्थहरूमा गुरुको गरिमा गाइएको पाइन्छ । मानव मनको अन्तस्करणबाट प्रस्फुष्टित ज्ञानको ज्योति नै वेद हो । वैदिक सभ्यताका स्रष्टाहरूले सिर्जना गरेका वैदिक ऋचाहरूमा गुरुलाई अन्धकार हटाई ज्ञानरूपी ज्योति फैलाउने ज्ञान प्रदायकको रूपमा सम्मान गरिएको पाइन्छ ।

कठिन साधनाबाट प्राप्त ब्रम्हज्ञानलाई आमाको गर्भबाट जीवित मांशपिण्डको रूपमा जन्मिएको अबोध बालकको मनमस्तिष्कमा सम्प्रेषण गर्ने ब्रम्हयज्ञको कार्य गुरुबाट नै हुन्छ ।

त्यसो त जीवनदायिनी आमा नै ज्ञानकी प्रथम गुरुको रूपमा शास्त्रहरूमा पूजित छिन् । आध्यात्मिक आमाको रूपमा मात्र नभएर वैदिक शुक्त र ऋचाहरूको सिर्जना गर्ने दार्शनिक र प्राज्ञिक आमाहरू वैदिक शास्त्रहरूमा चर्चित छन् । प्राकृतिक पर्यावरणको अनुकूलता र त्यसको अनुभूतिबाट अबोध बालकले सहज रूपमा आमाबाट नै अनुभवजन्य ज्ञान प्राप्त गर्छ ।

त्यसो त जीवनको भयानक र चरम निराशामा रहँदा आत्मिक अन्तस्करणदेखि नै उच्चरित हुने आमा शब्दले नै अनन्त रोदनलाई केही निमेष रोकिदिन्छ र पुनः भक्कानिन्छ मन आमाको सम्झनामा । आमालाई सम्झेर डाँको छोडेर रुँदा कस्तै कठोर मन हुनेलाई मात्र पगाल्दैन, पृथ्वीलाई समेत एक पटक निःशब्द र भावशून्य बनाउँछ, सायद ।

सांसारिक नित्य र प्राकृतिक धर्मितालाई सुप्रवाह र निरन्तरता दिने क्रममा जननीले भोग्नुपर्ने भयानक पीडालाई सांसारिक अभिव्यक्तिबाट व्यक्त गर्न सकिँदैन, त्यसैले त आमालाई पृथ्वी र पितालाई आकाशको प्रतीकात्मक भावार्थमा शास्त्रहरूमा वर्णन गरिएको हो । आमाले हजारौं पीडाहरूलाई सहन गर्न सक्ने समथ्र्य राख्छिन् । पुरुषले कल्पनासम्म पनि गर्न नसक्ने अकल्पनीय प्रसूति वेदना र सृष्टि जगत्को सारभूत सत्वलाई बुझेर होला मातृदेवो भव अर्थात् आमालाई देवताको समतुल्यमा राखिएको हो ।

तिनै आमा हुन् जस्ले आफ्नो शिशुको तोतेबोलीमा अंकुराएका मानव चेतनाका उच्चरित अक्षरहरूलाई श्रवण गरी त्यसको चरम आनन्दको अनुभूतिमा आफ्नो प्रसव पीडालाई सहज रूपमा भुलिदिन्छिन् । सभ्यताको संवाहक र सर्जकको रूपमा पैदा भएको अबोध, आलो र काँचो मांश पिण्डलाई चेतना तत्त्वले प्राणप्रतिष्ठा गरिदिने जीवनदातृको रूपमा पूज्य आमाको काखमा हामी साधारण मानव त के ? भगवान् भनिएका महामानवहरूसमेत भक्कानिन्छन् ।

मातृशक्तिको यसै अनुपम सिर्जनशीलतालाई मनन् गरेर सभ्यताको शिशु बिहानीमै प्राग मानवको आद्यः चेतनाले आमालाई आदिम माताको रूपमा श्रद्धा र नमन गर्‌यो । निर्जीव पाषाणमा खोपिएकी सभ्यताकी आदिदेवी भेनसको प्रतिमाले मातृशक्तिको महत्त्वलाई प्रारम्भिक सभ्यतामै प्रतिष्ठापित गरेको पुरातात्त्विक आधार छ ।

संसारकै प्राचीन र आदिम आख्यान्न, लोककथा, पुराकथा, अनुश्रुतिलगायतका अनेकौं अलिखित आख्यान्नहरूमा आमालाई सम्झेर भक्कानिएको पात्रहरूको कथा पाउछौं नै त्यसपछिका अनेकौं लिपिबद्ध साहित्यहरूमा आमाको गरिमा, गाथा, कथा र व्यथाले भरिएको पाइन्छ । सभ्यताको आधिष्ठात्री र जननीको रूपमा पूर्वीय साहित्यहरूमा आमालाई विशेष स्थानमा राखी सम्मान गरिएको पाइन्छ । धार्मिक, दार्शनिक र सांस्कृतिक मूल्य र मान्यताहरूमा परोक्ष रूपमा आमाकै सन्दर्भहरू आएको पाइन्छ ।

जीवनको प्रथम आधार नै आमा हुन् । आमाको वातानुकूलित न्यानो गर्भमा रहँदा आमाले खाने पिउने रसिलो र पोसिलो पदार्थ ग्रहण गरेर बालकले अस्तित्व बचाउँछ । आमाले कल्पने कल्पना र भावनाहरूबाट बालकको अचेतन मन र मस्तिष्कमा ज्ञानको बिज अंकुराउँछ । जन्मपश्चात् त्यो अबोध बालकलाई आमाले गर्ने लालनपालन, निस्वार्थ सेवा र अहोरात्र उनको साधनामा क्लेशरहित प्रेम र समर्पण झल्कन्छ ।

आफ्नो भोक र प्यासलाई समेत लत्याएर बालकको तृप्त हाँसोमा आफ्नो खुसी खोज्ने आमाले कहिल्यै सन्तानसँग आफ्नो बलिदानीको महत्त्व नखोजेर नै आफूलाई सर्व श्रेष्ठ साधिकाको रूपमा राखेकी छन् । आमाको यसै महत्त्वलाई बुझेर नै सम्राट् नेपोलियन बोनापार्टले तिमी मलाई असल आमा देऊ म देशलाई असल नागरिक दिन्छु भनेका हुन् ।

आमाको गरिमालाई शब्दमा अभिव्यक्त गर्न सकिँदैन । आमा जस्तै अशिक्षित र अपठिता भएता पनि उनी सभ्यताकी प्रथम शिक्षिका हुन् । संसारभरका कुनै विश्व विद्यालयले दिन नसक्ने प्राकृतिक र आध्यात्मिक ज्ञान आमाबाट नै प्राप्त गर्न सकिन्छ ।

आमाको गरिमालाई शब्दमा अभिव्यक्त गर्न सकिँदैन । आमा जस्तै अशिक्षित र अपठिता भएता पनि उनी सभ्यताकी प्रथम शिक्षिका हुन् । संसारभरका कुनै विश्व विद्यालयले दिन नसक्ने प्राकृतिक र आध्यात्मिक ज्ञान आमाबाट नै प्राप्त गर्न सकिन्छ । आमाको काखलाई ज्ञानको प्रथम विश्वविद्यालय भनिन्छ ।

जीवनमा भयंकर दुःख पर्दा भगवान्भन्दा पनि पहिले हामी आफ्नी आमालाई सम्झन्छौं । अबोध बालकको मनमस्तिष्कले आमालाई नै उसको सुरक्षा गर्ने मातृशक्तिको रूपमा ग्रहण गर्छ । आमाको काखलाई सुरक्षित स्थान ठान्ने आदिम मानव जातिले आफ्नो राष्ट्र र क्षेत्रको सिमानाहरूमा मातृकाका मन्दिरहरू निर्माण गरेको पाउँछौं ।

काठमाडौं सभ्यताको यस खाल्डोमा स्थापित तीन सहरका सीमानाहरूमा बनाइएका मातृदेवीको प्रतिमा र स्थापित मन्दिरहरू मनो–वैज्ञानिक रूपमा सुरक्षा भावनासँगै गाँसिएर निर्माण भएका हुन् । काठमाडौं सभ्यतामा पाइएका प्राचीन मातृकाका मूर्तिहरूले कला र सिर्जना गर्ने क्रममा यसै चिन्तन स्वरूप नारी, प्रकृति र जननीलाई नै सिर्जनाको प्रेरणाको स्रोतको रूपमा ग्रहण गरेको पाउँछौं । धार्मिक तथा पौराणिक ग्रन्थहरूमा भगवान्ले नारीलाई आफ्नो शक्तिको रूपमा ग्रहण गरेको पाइन्छ । प्रकृतिबिना देवतासमेत कमजोर भएको कथा पढ्न पाइन्छ ।

यसै दार्शनिक परम्परामा मातृशक्तिलाई अधिष्ठात्री देवीको रूपमा उपसना गरिएको पाइन्छ । नारी र प्रकृतिको उचित सम्मान र सम्बोधनबिना प्रकृतिको संरक्षण नहुने हुँदा हिन्दु शास्त्रकारहरूले नारी शक्तिको महत्त्वलाई स्थान दिएका हुन् । हाम्रा कुनै पनि धार्मिक ग्रन्थहरूमा नारी अस्मितालाई असम्मान गरिएको छैन । हिन्दु शास्त्रकारहरूले नारीलाई पृथ्वी समान सम्बोधन गरेर पृथ्वीलाई आमाको रूपमा पुकार गरेका छन् ।

नारीलाई श्री, श्रीलक्ष्मी, सौभाग्यलक्ष्मी, राज्यलक्ष्मी र धनलक्ष्मीको रूपमा अनुष्ठान गरिएको उदाहरण शास्त्रहरूमा पाइन्छ । पृथ्वीलाई आदिमाता, आदिशक्ति, र आधःशक्तिको रूपमा मानव मस्तिष्कको आदिम चेतनाले स्वीकार गरेको तथ्य ऐतिहासिक, प्रागितिहासिक र धार्मिक अध्ययनबाट समेत प्रमाणित छ । प्रकृति र पुरुषको संयोजन र वियोजनबाटै सिर्जना र विनाश हुन्छ भन्ने सांख्य दर्शनको दार्शनिक आधारलाई आध्यात्मिक दृष्टिकोणबाट मात्र होइन भौतिकवादी चिन्तन प्रणालीबाट समेत विश्लेषण गरिएको पाइन्छ ।

बढ्दो भौतिकवादी चिन्तनको कारणले हाम्रा मूल्य, मान्यता र आस्थाको पर्खाल ढल्दै गएका हुन् । बदलिँदो सामाजिक र सांस्कृतिक परिवेशमा गुरुको मूल्य र मान्यतामा परिवर्तन आएको छ भने सभ्यताकी प्रथम शिक्षिकाकी रूपमा पूजित हाम्रा आमाहरू दिनहँजसो बलात्कृत भइरहेका छन् । कथित पुरुषत्वको अन्धःवेगको अचानोमा आफ्नो अस्तित्व गुमाउन बाध्य भएका आमाहरूलाई न्याय दिलाउन कुनै न्यायाधीश र मठाधीशहरू तयार छैनन् ।

पूर्वीय धर्म र संस्कृतिले प्रतिपादन गरेका नैतिकता र आचारसंहिताले विश्वमा हामीलाई चिनाएको छ । तर हाम्रो पहिचानको यस आधारलाई पश्चिमाहरूले क्रमिक रूपमा मेटाउने प्रयाससमेत गर्ने गरिएको देखिन्छ । नारी हक र अधिकारको बारेमा हाम्रा शास्त्रकारहरूले उचित व्याख्या गरेका छन् । तिनको समयानुकूलको उचित अध्ययन, अन्वेषण र अनुसन्धान नगरी स्वधर्मलाई ललकार्दै परधर्मलाई स्वीकार गर्नुलाई कुनै पनि हालतमा उचित मान्न सकिँदैन र यसलाई एक प्रकारको धार्मिक अनाचार नै मान्न सकिन्छ ।

स्वधर्मको रक्षा र पालना नगरी परधर्मका समेत संरक्षण हुन सक्दैन भन्ने हिन्दु शास्त्रकारहरूको मानवताबादी दर्शनलाई समयानुकूल परिवर्तन गरेर अपनाउनु उचित हुन्छ । जननी जन्म भूमिश्च स्वर्गाऽदपि गरियसी अर्थात् जन्मभूमि र जन्मदिने आमा स्वर्गभन्दा पनि महान् हुन्छ भन्ने पूर्वीय दार्शनिक आधार छ । यसै नीति वचनलाई अपनाउन सकेमात्र स्वधर्मको रक्षा र गुरुप्रति सच्चा सम्मान हुन गई गुरुपूर्णिमाले महत्त्व पाउँछ ।