लेखक, आत्मसेन्सरसिप र भ्रमहरू

श्रम देख्छु, हाम्रो परिवेशमा अहिले लेखकको भेषमा स्वैच्छिक दासहरूको बाहुल्य छ।

एकाध हप्ताअघि ‘नेपाल’ साप्ताहिकको वार्ता स्तम्भमा नयाँ पुस्ताका इतिहासविद् प्रत्यूष वन्तले मलाई मेरो लघु निबन्ध संग्रह ‘जनआन्दोलनका छर्राहरू’को स्मरण गराए। यो मैले झन्डैजसो बिर्सिसकेको कृति थियो। वन्तले हाल पढ्नैपर्ने एउटा पुस्तक भनेर यो झिनो संग्रहप्रति लोकको ध्यानाकृष्ट गरेछन्। स्मृतिको वायुयानमा विचरण गर्दै मैले अतीततिर फर्केर हेरेँ। र त्यहाँ मैले आफ्नै पाइलाका हुन् कि होइनन्जस्ता केही धमिला डोबहरू देखेँ। ती इतिहासको गोरेटोमा मेरो सानो लेखकीय हस्तक्षेपको प्रभावले बनेका डोबहरू थिए।

‘जनआन्दोलनका छर्राहरू’को पुनःस्मरणले मेरो चित्तमा एकसाथ प्रसन्नता र खिन्नताको भाव जगाइदियो। प्रसन्नता किनभने छयालीस सालको जनआन्दोलनलाई बिसाएलगत्तै लेखिएका लघु आकारका यी निबन्धहरूमा मैले आफ्नो लामो लेखकीय जीवनमा पहिलो पटक अंकुशमुक्त अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको हक भरपूर उपयोग गरेको थिएँ। त्यो मैले पहिले कहिल्यै कल्पना नगरेको अद्भुत र रोमाञ्चक अनुभव थियो। नेपाली इतिहासको त्यो देदीप्यमान क्षणमा मानसिक र मनोवैज्ञानिक दासताका साङ्ला तोडेर जागेका जनताको ऐक्यबद्ध शक्तिको अदम्य ज्वालासामु निरंकुश राजशाही पराजित भएको थियो। अभिव्यक्तिको डबलीमा निषेधका दृश्य र अदृश्य यावत् पर्खालहरू गल्र्याम्गुर्लुम् ढलेका थिए। एकदमै खुला र निर्बन्ध त्यो परिवेशमा सबै प्रकारका भय, भ्रम र प्रलोभनहरूबाट पृथक् रहेर एकदमै उन्मुक्त र उल्लासमय मनोदशामा मैले ती निबन्धहरू लेख्ने सुऔसर पाएको थिएँ।

पृष्ठदृष्टिले गम्दा अहिले मलाई लाग्छ, त्यो मेरो लामो लेखकीय जीवनको छोटो र स्वप्नवत् तर सुन्दर र सुखद् क्षण थियो। निरंकुश राजशाही कालमा अभिव्यक्तिको फाँटमा जुनजुन विषय कडाइसाथ निषिद्ध थिए, यी निबन्धमा मैले तीमध्ये केही विषयलाई कोट्याएको थिएँ। चार अमर सहिदका शिरमाथि अनधिकृत र अशिष्ट रूपबाट स्थापना गरिएको राजा त्रिभुवनको सालिक, चमचम चम्किने चाँदीका सिक्काको प्रलोभनमा पेसेवर चाटुकारहरूद्वारा अतिरञ्जनासाथ निर्माण गरिएको चाँदनी शाहको भीमकाय कवि–व्यक्तित्व, जनआन्दोलनको प्रहारमा परी गर्धनबाट छुट्टिएर रत्नपार्कको सानो जलकुण्डमा अलपत्र परेको मुमा रानी रत्नको सालिकको शिरमा प्रतिविम्बित जनजागरणको गाथा, कल्पनाशील आन्दोलनकारीहरूद्वारा आविष्कृत पम्फादेवीको रहस्यमय कथा, पराजयपश्चात् अन्धकारका पत्रभित्र लुकेर आतंकित मुद्रामा इतिहासको साँगुरो सुरुङमा कतै अलप भएका कुण्डले र मण्डलेहरूको कारुणिक दशा आदि।

उसो त यस सँगालोमा जनआन्दोलनलाई विजयको क्षणदेखि नै पराजयको त्रासद गुफातिर डोर्‍याइन लागेका लक्षणहरूलाई इंगित गर्ने केही मूर्त दृष्टान्तहरू पनि समावेश भएका थिए। यो तथ्य सडकमा हँसिया–हथौडा र चार तारा अंकित विशाल झन्डा बोकेका कुण्डले र मण्डलेहरूको भद्दा उपस्थितिमा दृष्टिगोचर भएको थियो। ‘परशुनारायणको जयगान र गणेशमानको गाँड’ नामक निबन्ध यो तथ्यको झनै प्रखर अभिलेख थियो। स्मरणीय छ, जनआन्दोलनको तेजोबध गर्ने जिम्मा लिएको प्रतिकार समितिका शाही सेवक परशुनारायण चौधरीलाई जनआन्दोलन टुंगिँदा नटुंगिँदै रातो कार्पेट ओछ्याएर नेपाली कांग्रेसमा भिœयाइएको थियो। यी प्रतिकारनायक मान्यवर ज्वाइँको भेषमा विजयी मुद्रामा ङिच्च हाँस्दै कांगे्रसमा भित्रिएका थिए। भिœयाउने कर्ता थिए नेतात्रय गणेशमान सिंह, कृष्णप्रसाद भट्टराई र गिरिजाप्रसाद कोइराला।

यी कांग्रेसी त्रिमूर्ति भावुक र भावविभोर मुद्रामा थिए मानौँ भिœयाइएको लोकतन्त्रविरोधी कुनै दण्डनीय अपराधीलाई होइन, दुःखी नरनारीहरूको उद्धार गर्न स्वर्गबाट अवतरित कुनै प्रिय र पूज्य देवदूतलाई हो। एकतन्त्रका ताबेदार परशुनारायणलाई लोकतन्त्रका नायक गणेशमानको गाँडको संज्ञा दिइँदा यो विद्रूत कथा कटाक्षको एउटा वीभत्स चित्रका रूपमा विम्बित भएको थियो।

छरितो भाषा र मनोविनोदी शैलीमा रचिएका यी निबन्धहरूमा मैले लेखकीय जीवनको प्रारम्भदेखि नै आफ्नो अन्तरमा सञ्चित असह्य पीडालाई निकास दिएको थिएँ। त्यो अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको हक दमित हुँदा पैदा भएको पीडा थियो। बन्धनमुक्त शब्दका माध्यमले जब मेरो पीडाले निकास पायो, त्यो घडीमा मलाई लामो समयदेखि मेरो मानसमा उचुक पल्टिएका घाउहरूमा गानिएको पिप निचोर्दा हुने पीडामिश्रित आनन्दको अनुभूति भएथ्यो। साँचो अर्थमा त्यो पीडाविरेचनको एक शानदार क्रिया थियो।

अहिले नेपाली राजनीतिका कालातीत र आदिम तत्वहरूद्वारा इतिहासको रथ उल्टो दिशातिर फर्काइएको याम छ। अहिले खोला किनारको स्थिर र मौन बकुल्लोझैँ मौका कुरी बसेको पराजित सामन्तशाहीद्वारा हाम्रा समस्त नागरिक हकहरूसहित अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको हक हरण गरिएको छ। सिंगै मुलुक एक विशाल कारागार र एक चित्कारपूर्ण बधशालामा रूपान्तरित भएको छ। यो कष्टकर र कुरूप घडीमा अतीतको त्यो निर्बन्ध अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको कथा मेरा लागि एउटा न्यास्रोलाग्दो सम्झना बनेको छ। सत्य हो, मेरो बन्धित अभिव्यक्ति बन्धनमुक्त भएको थियो, तर दुर्भाग्यवश आफ्नै राजनीतिक नायकहरूको अविवेक, असावधानी र अदूरदर्शिताका कारण यो पुनः बन्धित हुन पुग्यो। मेरो यो अनुभूतिमा असीम दुःख छ।

अनिर्वाचित र स्वेच्छाचारी शासन खपिनसक्नु जनपिराहा थियो। छयालीस सालमा त्यसको तख्ता पल्ट्यो। र रिक्त स्थानमा बहुदलीय निर्वाचित शासनको प्राणप्रतिष्ठा भयो। फर्केर हेर्दा लाग्छ, हाम्रा राजनीतिक नायकहरू इतिहासको पछिल्लो बेन्चीमा लुकेर बस्ने लद्दु विद्यार्थीसरह रहेछन्। यो सत्य उजागर गर्दा मलाई लाज लाग्छ, यिनले इतिहासका पराजित पात्रहरूको प्रतिशोधकारी र प्रत्यागमनकारी चरित्रबारे कखरासम्म पनि पढेका रहेनछन्। अल्पज्ञान र अल्पदृष्टि भएका यी राजनीतिक नायकहरूलाई लाग्यो होला, क्रान्ति सम्पन्न भयो र लोकतन्त्रको बाजी सदासर्वदाका लागि जितियो। संघर्ष गर्नुपर्ने दुःखका दिन सकिए। अबका दिन सत्तारोहण गरी फगत सुखभोग गर्नका लागि हुन्। आखिर गर्न पनि यिनले त्यसै गरे। परिणामस्वरूप धूलामा पछारिएको राजशाहीलाई उठेर धूलो टकटक्याउँदै पुनः सुलसुलेभैmं सत्ताको केन्द्रमा घुसेर सिंगो सत्ता हडप्ने अवसर प्राप्त भयो। असावधानी र मूर्खतासाथ यो अनिष्ट अवसरको दैलो उघारिदिने पात्रहरू हाम्रै उपरवाले भुत्तेहरू हुन्।

प्रत्येक विजयी जनआन्दोलनले नवीन संस्कृति र मूल्यप्रणालीका लागि खाली ठाउँ बनाउने हेतुले अतीतकालदेखि सञ्चित हुँदै आएको इतिहासको फोहोर–मैला धोई–पखाली गर्छ। यो शुद्धीकरण राज्यको संरचना, कार्यविधि र पात्र तीनै तहमा अपेक्षित हुन्छ। सांस्कृतिक मूल्यजन्य फोहोर–मैलाका कतिपय जरुवा संवाहकहरू दण्डित हुन्छन्, अरु कतिपयचाहिँ आफ्नो कलंकित छविको कारण लोकनजरबाट बहिष्कृत भई इतिहासको किनारतिर भाग्छन्। तर बहुदलीय शासनका हाम्रा असक्षम सारथीहरूले यस प्रकारको शुद्धीकरणको खाँचो लेसमात्र पनि महसुस गरेनन्। नतिजास्वरूप, लोकतन्त्ररूपी निम्छरो बिरुवा वरिपरि विनाशकारी झार पलाउन थाल्यो। कालक्रममा लोकतन्त्रको कलिलो र कोमल बिरुवा एकतन्त्रको आक्रामक झारमुनि छोपियो। अन्ततः जेठ १९, असोज १८ र माघ १९ का कुरूप कथाहरूको रचना गर्दै इतिहासको रथ अतीतको उही दमनकारी अन्धकारतिर मोडियो। एक समय थियो जब लेखकलाई भयमुक्त र स्वच्छन्द रूपले ‘जनआन्दोलनका छर्राहरू’ लेख्ने निर्बाध हक थियो। अहिले अर्को समय आयो जब लेखक नागरिक हकको उपभोग र आफ्नो अन्तस्करणको आदेशको पालना गरी त्यो लेखेको कसुरमा सत्ताको कोपभाजन बन्न   श्रापित छ। यो अनुभव मलाई ऐँठनकारी दुःस्वप्नजस्तो लाग्छ। र, दुःस्वप्नको मेरो यो अनुभूतिमा असीम दुःख छ।

तथापि, कष्टकर वर्तमानमा उभिएर अतीतमा आपूm हिँडेका पाइलाका केही अर्थपूर्ण डोबहरू र अतीतमा लोकतन्त्रको उदार छहारीमुनि आपूmले भोगेका केही सुन्दर क्षणहरूको सम्झना गर्दा त्यसबाट मलाई अन्धकारका शक्तिहरूसँग जुध्न केही न केही आँट र प्रेरणा प्राप्त भएको छ। प्रत्यूषले सुझाएझैँ ‘जनआन्दोलनका छर्राहरू’ पुनःविचरण गरिन लायकको कृति हो भन्ने म ठान्दिनँ। यसमा अखबारमा छाप्ने हेतुले हतार–हतार छोइएका विविध राजनीतिक र सांस्कृतिक विषयहरूको न विषद व्याख्या छ, न त गहन विश्लेषण नै छ। तर मेरा लागि भने यो पुनःविचरण एक रोमाञ्चक र प्रेरक सन्दर्भ बनेको छ। उदास मुद्रामा म गम्छु, पहिले अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको अवस्था त्यस्तो थियो, अहिले यस्तो छ। मलाई थाहा छ, संगीन र केवल संगीनको बलले अपहरण गरिएको हाम्रो अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको हक खोसेर फिर्ता लिने सामूहिक अभियानमा मैले आफ्नो विचार र आवाजका अस्त्रहरूलाई उध्याएर पुनः यथायोग्य चेष्टा गर्नुगर्छ। हो, अतीतको मुक्त अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताका ती दिव्य क्षणहरूको स्मरण गर्दै हामीले निरन्तर र अथक चेष्टा गर्नैपर्छ। ‘जनआन्दोलनका छर्राहरू’को निहुँमा अतीतका सिर्जनशील क्षणहरूको पुनःस्मरण गराएर आफ्नै पाइलाका डोबहरूमा अलिकता प्रेरणादायी प्रकाश खोज्न मलाई कुत्कुत्याउने मेरा आदारणीय मित्र प्रत्यूष धन्य हुन्।

म देख्छु, सैन्यवादको आतंकमय छायाँमुनि अहिले अधिकांश लेखकहरूका स्वर शुष्क भएका छन्, र तिनका कलमहरू खोलाकिनारका सुकेका सिरुका पातझैँ भयले थुर्थुर कामिरहेका छन्। राजनीतिक रंगमञ्चमा जब माघ १९ को फौजी कू–को मञ्चन भयो, त्यस सँगसँगै सञ्चार गृहका सम्पादकीय आसनहरू सैनिक अधिकारीहरूद्वारा कब्जा गरिए। अगाडि टेबुलमा बन्दुकहरू थिए, पछाडि कुर्सीमा बर्दीधारी सिपाहीहरू बसे। कुनातिर लखेटिएका कलमधारी वास्तविक सम्पादकहरू हुचिलको छाया परेको सर्पझैँ एकदमै असहाय, निरीह र निस्तेज भए। त्यो विवेकको वाणी बोल्ने कलममाथि आतंक फिँजाउने बन्दुकको वर्चस्व कायम भएको कुरूप घडी थियो। केही समयपछि सञ्चार गृहहरूबाट बन्दुकहरू त पन्छिए तर लेखकहरूका मानसमा तिनको भयकारी मनोवैज्ञानिक असर भने अभैm यथावत् छ। गुणराज लुइँटेलले कान्तिपुरको आफ्नो स्तम्भमा लेखेको म सम्झन्छु, यतिखेर प्रत्येक लेखकका मस्तिष्कमा हजार जना सशस्त्र फौज अहोरात्र परेड खेलिरहेका छन्। वास्तवमा दिमाग खोक्रो हुनाको कारण विचारको सामना विचारले गर्न नसक्ने जर्जर सामन्ती सत्ताद्वारा सञ्चार गृहहरूमा शस्त्र बल उपस्थित गराइनुको सुनियोजित प्रयोजन यही नै हो। अर्थात् सात दिन बन्दुक तेस्र्याउनु र स्मृतिमा अड्डा जमाएर बस्ने तिनको भूतले कलमकर्मीहरूलाई सात वर्षसम्म तर्साउनु। जता जान्छु, प्रायः भूतदेखि तर्सिएर सातो उडेका लेखकहरू म देख्छु।

जब म लेखकको भेषमा जताततै अद्र्ध–मृतकहरू देख्छु, मलाई छयालीस साल चैत ३ गतेको लेखकीय संवेदनशीलता र शौर्य, अग्रसरता र दायित्वबोधको सम्झना आउँछ। त्यो वास्तवमा लेखकहरूले गौरवमय इतिहास बनाएको दिन थियो। सामान्यतः एकान्तमा, एक्लै, आफ्नै धूनमा रचनाकर्म गर्ने सर्जकहरू त्यस दिन एकान्तका आ–आफ्ना कुना छाडेर निरंकुश सत्तालाई हाक्काहाक्की हाँक दिन दलबलका साथ एक लय र एक तालमा खुला डबलीमा उत्रेका थिए। तिनले काला पट्टीभित्र मुखलाई कैद गरेका थिए। त्यो दमनकारी शासकहरूसामु प्रतीकात्मक रूपले तिम्रो शासनमा अभिव्यक्तिको दशा यीः यस्तो छ भनेर प्रदर्शन गरिएको एउटा कठोर व्यंग्य–चित्र थियो।

यस पटक चैत ३ गते साबिकझैँ लेखकहरूद्वारा छयालीस सालको चैत ३ गतेको स्मरण गरियो। कार्यक्रम ‘मूल्याङ्कन’ प्रकाशनको एउटा कोठामा भएको थियो। प्रकृति र प्रवृत्तिका दृष्टिले उक्त स्मृति कार्यक्रम मलाई निरस र निरर्थक कर्मकाण्डीय  श्राद्धजस्तै लाग्यो। त्यहाँ अधिकांश लेखकका आँखामा हस्तक्षेपकारी चेतना शून्यप्रायः थियो। तिनका बक् बसेजस्ता थिए। तिनका अनुहार लेखकीय आभाशून्य थिए। म इतिहासका दुई पृथक् कालखण्डका यी दुई अवसरको साक्षी बसेको थिएँ। मूल्यांकनको कोठाको एक कुनामा बसेर मैले दूर अतीतको चैतका सहभागीहरूका मुद्रामा प्रतिविम्बित भावदशाको सम्झना गर्दै स्मृति कार्यक्रमका सहभागीहरूका मुख–मुद्रा नियालेर हेरेँ। मलाई लाग्यो, अघिल्लो चैतमा लेखकहरू जागरुक र सशक्त थिए, अग्र–क्रियाशील र जुझारु थिए। अहिले प्रायःजसो लेखकहरूलाई मैले निन्द्राग्रस्त र अशक्त, संवेदनशून्य र भुत्ते भएका देखेँ। स्मृति कार्यक्रममा अधिकांश वक्ताका अभिव्यक्तिहरू आत्मकेन्द्रित गुनासा र कुण्ठाग्रस्त गनगनमै सीमित भए। त्यहाँ लोकतान्त्रिक राजनीतिका कतिपय पात्रहरूमा गोचर भएको दृष्टिहीनता र लम्पटपनाका कथा कहेर ती कथालाई आआफ्नो अकर्मण्यतालाई ढाकछोप गर्ने अस्त्रका रूपमा प्रयोग गर्न खोजिएको मैले टड्कारै देखेँ। तर, फौजी बलको सहाराले नागरिकका मुख थुनिएको, तिनका कान लाटा पारिएको र तिनका मस्तिष्कलाई कुँजो तुल्याइएको भयावह संकटकालमा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताका सजग र संवेदनशील अगुवा भनिने लेखकहरूको भूमिका कस्तो हुनुपर्ने हो त्यसबारे त्यहाँ विषय–प्रवेश नै भएन। अझ वयस्क नागरिकद्वारा नचुनिएका भुइँफुट्टा र अति अलोकप्रिय पात्रहरूको स्वेच्छाचारी शासनद्वारा आत्मिक र भौतिक दुवै रूपबाट नागरिकहरूमाथि नग्न आक्रमण भइरहँदा एक जिम्मेवार कलमकर्मीको नाताले म के गरिरहेको छु भनेर आफ्ना कर्मको ऐनामा आपूmलाई हेर्न वक्ताहरूलाई चाखै भएन। मलाई त्यो जागरुक र जिम्मेवार कलमकर्मीहरूको स्मृतिसभा भन्दा पनि इतिहासको जोखिमपूर्ण कालमा यो वा त्यो निहुँ झिकेर आफ्नो घोषित दायित्वबाट पन्छिन खोज्ने मृतकहरूको विकर्षणकारी झुण्डजस्तो लाग्यो। घरबाट निस्कँदा म आसा र साहसको खोजीमा निस्केको थिएँ, कार्यक्रमबाट निरासा र भय लिएर म बाटो लागेँ। अचेल साहित्य फाँटका लेखकहरूका विमर्श बैठकहरूबाट प्रायशः पाइने प्रभाव यस्तै हुन्छ। सहधर्मीहरूमा अन्तर्निहित आसा र साहसद्वारा आलोकित भई अलि जिउँदो हुन पाए कस्तो हुन्थ्यो भनेर गयो, अद्र्ध–मृत भएर बाटो लाग्न विवश भइन्छ। यो मेरो नितान्त निजी अनुभव हो। उसो त मेरो लुलो साहसबाट उठ्ने मेरा केही झिना–मसिना पाइलाहरूलाई दुस्साहसको संज्ञा दिएर मेरो साहसलाई झनै लुलो तुल्याउन उद्योग गर्ने ‘क्रान्तिकारी वीरहरू’को झुण्ड पनि सानोतिनो छैन।

स्वतन्त्र अभिव्यक्तिको जोखिमपूर्ण यात्रामा साहस र आसाका सन्दर्भहरूको निर्माण गर्न यत्न गर्नेहरू छँदै छैनन् भन्ने होइन। म सम्झन्छु, यलमाया केन्द्र, पाटनमा पाकिस्तानी कवि र गजलकार फैज अहमद फैजको सम्झना गरिएको थियो। पाकिस्तानी तानाशाहीविरुद्ध काव्यको माध्यमले अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको हकका निम्ति ज्यान छाडेर लड्ने ती निर्भिक र लोकप्रिय कलाकारलाई एक प्रेरक सन्दर्भका रूपमा यलमाला केन्द्रले प्रक्षेपण गरेको थियो। सिमलको भुवाजस्तो फटिक केशराशिमुनि ताजा काश्मीरी स्याउजस्तो कान्तिमय मुहार भएका कनकमणि दीक्षितले शिष्ट उद्घोषको भाकामा समकालीन नेपाली साहित्य फाँटका लेखकहरूको स्मरण गरे। उनले मुख फोरेर यस फाँटका लेखकहरूको थोक मृत्यु पो भयो कि भनी सन्देह त प्रकट गरेनन्, तर उनका शब्दहरूमा अन्तर्निहित भावको चुरो कुरो भने लगभग यही थियो। प्रकारान्तरले उनले भने— कुम्भकर्णझैँ दीर्घ निद्रामा लट्ठिएका हाम्रा लेखकहरूलाई यो लम्पट निद्राबाट ब्यूँझाउन सकिएला कि भनेर इख्याउन फैज अहमद फैजलाई एक सचेतक अगुवाका रूपमा यहाँ प्रस्तुत गरिएको हो। कनकीय कथन सुनेर कवि बैरागी काइँलालाई साहै्र पेच परेछ क्यार, उनले इमानसाथ आत्मस्वीकृति प्रकट गरे— ‘हो, कनकको कथनमा सत्यको अंश निकै ठूलो छ।’

मेरो विचारमा संकीर्ण, अनुदार र असहिष्णु राज्यद्वारा थोपरिने दमनकारी सेन्सरसिप लेखकीय अकर्मण्यता वा मौनताको निहुँ कदापि हुन सक्दैन। सच्चा र इमानदरीपूर्ण लेखन त राजनीतिक सत्ता, राजनीतिक संस्था वा धार्मिक परम्परा, रीति र रूढिहरूद्वारा नागरिकमाथि थोपरिने अनुचित आदेश र अवरोधकारी निषेधको अवज्ञामा नै अभिव्यक्त हुन्छ। अवज्ञाको प्रकृति र शैली अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको अवस्था र सीमाको सापेक्षमा कहिले मुखर र कहिले प्रच्छन्न, कहिले प्रत्यक्ष र कहिले प्रतीकात्मक हुनसक्छ। तर, जो प्रतिबद्धता र कर्मले स्वतन्त्रताको गायक हो, परिस्थिति अपेक्षाकृत असहज वा जोखिमपूर्ण जे जस्तो भए पनि दासतामुखी आज्ञा र निषेधमाथि ऊ सदैव हस्तक्षेप गर्छ। कवि श्यामलका शब्दमा जसले जोखिम उठाएर हस्तक्षेप गर्दैन, ऊ मृतक हो। यस्तो मृतक अग्रगामी सामाजिक चेतनाको संवाहक हैन, जान–अन्जान दमनतन्त्रको दास बन्नमात्र लायक हुन्छ। म देख्छु, हाम्रो परिवेशमा अहिले लेखकको भेषमा स्वैच्छिक दासहरूको बाहुल्य छ।

क्रमशः @belakoboli को यो निबन्ध पहिला ‘रूपान्तरण’मा छापिएको थियो। यो लेखको दोस्रो तथा अन्तिम भाग आगामी अंकमा छापिनेछ।