सत्यमोहन जोशी लोकसंस्कृतिका साँच्चिकै अर्थ र आशयमा लोकसंस्कृतिका उन्नायक नै हुनुहुन्थ्यो। लोकसंस्कृतिका विभिन्न आयामका अध्येता, अन्वेषणकर्ता र अनुसन्धाताको रूपमा उहाँ अजर र अमर भएर आजीवन समर्पित व्यक्तित्वको रूपमा आदरणीय एवं अविस्मरणीय रहनुहुन्छ।
जोशीको योगदान र अवदान यस क्षेत्रमा स्वर्णाक्षरमा अंकित हुन गएको छ। उहाँमा लोकसंस्कृतिको क्षेत्रमा अन्मजात अभिरुचि थियो। नेवार संस्कृतिमा अभिरुचि हुन त स्वाभाविक नै भइहाल्यो तर उहाँ नेपालको लोकसंस्कृतिको अध्ययन एवं अनुसन्धानमा आफूलाई आजीवन नै समर्पित भएर लाग्नु भयो।
संकलित लोकगीत ‘सँगालो लोकसंस्कृति’ले उहाँलाई २०१३ सालमा मदन पुरस्कारबाट पुरस्कृत गरायो। यो सुखद संयोगनै भन्न सकिन्छ कि मदन पुरस्कार गुठीको स्थापनाकालमा नै उहाँले यो पुरस्कार प्राप्त गर्नुभयो।
लोकसंस्कृतिमा बचपनावस्थादेखि नै व्यस्त भएकाले उहाँको जीवनशैली पनि सरल र सादा नै आजीवन रहिरह्यो। सादा जीवन उच्च विचारको प्रतिमूर्ति सत्यमोहन जोशी सराह्रनीय र प्रशंसनीय व्यक्तित्वको रूपमासर्वप्रिय हुनुहुन्थ्यो।
जब उहाँ नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानमा सहसदस्यका रूपमा नियुक्त हुनुभयो तबदेखि लोकसंस्कृतिको क्षेत्रमा काम गर्ने जोश र जाँगर झन् बढ्न गयो। त्यहाँको भव्य भवनमा आरामसित बसेर पनि अध्ययन र अनुसन्धानको काम गर्नसक्नुहुन्थ्यो।
तर एउटा कर्मठ, कर्मवीर र कर्मयोगीको रूपमा एउटा विद्वान्हरूको टोलीको नेतृत्व गर्दै लोकसंस्कृतिको अध्ययन एवं अनुसन्धान गर्न कर्णाली अञ्चलमा गइकन त्यहाँका लोकभाषा र लोकसंस्कृतिको संकलन मात्र होइन, विशद् विश्लेषण गरेर ‘कर्णालीको लोकसंस्कृति’ नामक ग्रन्थ तयार गर्नुभयो ।
उक्त कृति पनि मदन पुरस्कारबाट पुरस्कृत हुन पुग्यो। टिममा सम्मिलित सबैजनाले सामूहिक रूपमा सो पुरस्कार प्राप्त गर्नुभयो। लोकसंस्कृतिको क्षेत्रमा अध्ययन एवं अनुसन्धातात्मक यो दोस्रो कृति पनि पुरस्कृत भएर प्रसिद्ध भयो। यो तेस्रो पटकको पुरस्कार हो। यसप्रकार लोकसंस्कृतिका सच्चा साधकको रूपमा स्थापित व्यक्तित्वको रूपमा स्मरणीय हुन पुग्नु यो सौभाग्यको कुरा हो। जोशीको अध्ययन एवं अुनसन्धान सिर्फ लोकसंस्कृतिमा मात्र सीमित रहेन। उहाँ बहुमुखी प्रतिभाको धनी व्यक्तित्व भएकाले उहाँमा नेपाली मुद्राको अध्ययन एवं अनुसन्धान गर्ने अभिरुचि पनि भएकाले नेपालमा लिच्चविकालदेखि आधुनिककालसम्म प्रचलित मुद्राहरूको शोधखोज गरेर ‘नेपाल राष्ट्रिय मुद्रा’ नामक मानक ग्रन्थ प्रकाशित गर्नमा पनि उहाँ सफल हुनु भयो। यसप्रकार उहाँ यस अनुसन्धानात्मक कृतिको लागि पनि प्रतिष्ठित मदन पुरस्कार पाउनु भयो। यसप्रकार उहाँ तेस्रो पटक मदन पुरस्कार प्राप्त गर्ने एक्लै व्यक्तित्वको रूपमा आजसमम परिगणित हुनुहुन्छ।लोकसंस्कृतिको अनुसन्धान र मुद्राको ज्ञाताको रूपमा बहुप्रशंसित व्यक्तित्वको रूपमा सम्पूर्ण देशमा प्रसिद्ध हुनुभयो। उहाँ यस क्षेत्रमा एकल व्यक्तित्व नै सावित हुनुभयो।
नेपाली भाषा, कला, संस्कृतिको संरक्षण, संवद्र्धन र विकासमा उहाँको योगदानलाई कदर गर्दै उहाँलाई सुप्रबल गोर्खादक्षिणबाहु, विख्यात त्रिशक्तिपट्टको मानपदवीको अतिरिक्त आदिकवि भानुभक्त पुरस्कारबाट पनि पुरस्कृत हुनुभयो। नेपाल सरकारले उज्ज्वल कीर्तिमान राष्ट्रदीपले सम्मान गरेर उहाँलाई सम्मानित गरेको छ। काठमाडौं विश्वविद्यालयलेउहाँलाई विद्यावारिधिको मानार्थ उपाधि प्रदान गरेर अलंकृत गरेको छ।
सत्यमोहन जोशीका संस्कृतिसम्बन्धी १० वटा प्रकाशित पुस्तकहरूउहाँलाई संस्कृति क्षेत्रमा अमर बनाउनमा सहायक सिद्ध भएका छन्। यसबाहेक उहाँको कलासम्बन्धी पनि दुईवटा कृतिहरू प्रकाशित भएका छन्।
छिमेकी मुलुक चीनमा नेपाली पढाउन जाँदा पनि उहाँको अनुसन्धानात्मक अभिरुचिमा केही कमी आएन। त्यहाँ बस्दा र पढाउँदा उहाँले नेपाली कलाकार अरनिकोको जीवनीको समग्र अध्ययन गरेर कलाकार अरनिको एउटा प्रामाणिक पुस्तक प्रकाशित गरेर प्रशंसनीय काम गर्नुभएको छ। त्यसबाहेक नेपालको प्राचीनएवं मध्यकालीन कलाको परिचयात्मक पुस्तक लेखेर कलाको क्षेत्रमा अविस्मरणीय योगदान गर्नु उहाँको कलात्मकप्रतिभाको परिचायक हो।
जोशीको नेपाली चाडबाडको बारेमा लिखित पुस्तक पनि विविधतापूर्ण छन्। यी सबैका लागि पठनीय र संग्रहणीय छ। यस सन्दर्भमा उहाँको मत राष्ट्रिय स्वाभिमानले पनि मननीय छ। मेरो जन्म र हुर्काइकोआज पनि त्यही परिवेश छ र मौलिकता छ। यी आज पनि म ओझेलमा परेका सांस्कृतिक पर्व नै नेपालको खास मौलिक परिचय भएकाले यतातिर सकेसम्म सबैको ध्यान पुग्नुपर्ने कुरामै जोड दिइरहेको छु।
नेपालको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण भनेकै यहाँको प्रकृति र त्यस अनुकूलको संस्कृति हो। मेचीदेखि महाकालीको यो रोचक भौगोलिक परिवेशमा कति धेरै जातजातिका अनेक जनजातिका सांस्कृतिक विविधता छन्। यी सबैभित्र नेपालीको पठनीय राष्ट्रिय स्वभिमान मननीय छ र मौलिकता छ। यो आज पनि हाम्रा निम्ति अमूल्य सम्पत्ति हुन्। नेपाली राष्ट्रिय गौरव भन्न यिनै संस्कृतिभित्र छ।
नेपाली लोकसाहित्य र लोकसंस्कृतिका लोकगीतहरूलाई पुस्तकाकारमा संकलित गरेर लिपिबद्ध गर्ने उहाँ प्रथम व्यक्तित्व हुनुहुन्थ्यो। नेपाली लोकगीतको संकलन गर्ने उहाँबाट नै सुरुभएको पाइन्छ। यसबाहेक पनिउहाँ नेपाली वाङ्मयका विभिन्न विधाहरूमा कलम चलाउने एउटा सशक्त हस्ताक्षर हुनुहुन्थ्यो।
लोकसाहित्य र लोकसंस्कृतिका संवाहक र सम्पे्रषकको रूपमा उहाँद्वारा सम्पादित कार्य सर्वथा सराह्रनीय मानिएको छ। उहाँ ठोस र प्रामाणिकरूपमा नै यसलाई प्रस्तुत गर्ने प्रशंसनीय काम गर्नु भयो र आजीवन गर्दै रहनु भयो। यस अर्थमा उहाँ अथक लोकसंस्कृतिका साधकहुनुहुन्थ्यो।
- साहित्य र संस्कृतिका शीर्ष पुरुष सत्यमोहन जोशीको अन्तिम अभिलाषा थियो, ‘चक्रसंबर’ पौभा चित्र पूरा भएपछि अन्तिम सास लिने। तर दुःखद् कुरो के भयो भने त्यो अपूर्ण नै रह्यो।
- सत्यमोहन जोशी एउटा सफल नाटककारको रूपमा पनि सुपरिचित नाम हो। उहाँद्वारा लिखित केही महत्त्वपूर्ण नाटकहरू मञ्चित भएर प्रशंसित पनि भइसकेका छन्। ‘फर्केर हेर्दा’ नाटक धेरै लोकप्रिय भयो।
- निष्कर्षमा के भन्न सकिन्छ भने सत्यमोहन जोशी नेपाली साहित्य र संस्कृतिको क्षेत्रमा एक्लो वृहस्पति हुनुहुन्थ्यो। उहाँलाई साहित्यिक र सांस्कृतिक क्षेत्रमा पहिलो नेपाली भन्न सकिन्छ किनभने उहाँ जेमा पनि पहिला हुनुहुन्थ्यो।
- मिथिलाको सम्पन्न एवं समृद्ध संस्कृतिबाट सत्यमोहन पूर्ण परिचित हुनुहुथ्यो। मिथिला संस्कृति र दर्शनका ज्ञाता उहाँले मिथिलाका प्रसिद्ध महर्षि याज्ञवल्क्यको जीवनमा आधारित नाटक ‘दैलाको बत्ताी’को रचना गर्नुभयो। यसरी उहाँ मिथिलाको दार्शनिक गौरवलाई गौरवन्वित र महिमामण्डित गर्न प्रतिबद्ध हुनुहुन्थ्यो।
लोकसाहित्य र लोकसंस्कृतिको विकासबिना आधुनिक साहित्यको पनि विकास सम्भव छैन भन्ने कुरा उहाँलाई राम्रोसित थाहा थियो। तसर्थ लोकसाहित्यको पृष्ठभूमि र आधारमा उहाँले साहित्यको अन्य विधाजस्तो काव्य, काव्यात्मक नाटक, यात्रासंस्मरण र जीवनी लेखन विधामा पनि उहाँको योगदान सराह्रनीय मानिन्छ।
सत्यमोहन जोशी एउटा सफल नाटककारको रूपमा पनि सुपरिचित नाम हो। उहाँद्वारा लिखित केही महत्त्वपूर्ण नाटकहरू मञ्चित भएर प्रशंसित पनि भइसकेका छन्। ‘फर्केर हेर्दा’ नाटक धेरै लोकप्रिय भयो। उहाँ नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानको सदस्य–सचिव हुँदा यस नाटकको रचना गर्नुभएको थियो।
मनबहादुर मुखियाको ‘अनि देउराली रुन्छ’को सफलता एवं लोकप्रियतापछि यस्तै लोकशैलीमा सृजित गरेको नाटक ‘फर्केर हेर्दा’ले पनि एउटा नाटक क्षेत्रमा कीर्तिमान नै गढेको पाइन्छ।
तदुपरान्त नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानका तत्कालीन कुलपति सूर्यविक्रम ज्ञवालीको परामर्शमा सत्यमोहन जोशीले जनजीवनमा निथ्रुक्क भिजेर ‘फर्केर हेर्दा’ नाटकको रचना गर्नु नाट्य क्षेत्रको ठूलो उपलब्धि सावित भयो। यसले उहाँलाई एउटा निपुण नाटककारका रूपमास्थापित र प्रशंसित गरायो। त्यसपछि जोशीले ‘जब घामलाग्छ’ र ‘दैलाको बत्ती’जस्ता नाट्य कृतिहरूको सिर्जना गरेर मञ्चित गराएपछि उहाँ एउटा निपुण नाटककार नै प्रमाणित हुनुभयो र प्रशंसित पनि। त्यसपछिउहाँले ‘बाघभैरव’ र ‘मजिपालाखे’ नाटकहरूको रचना गरेर थप कीर्तिमान स्थापित गर्न पुग्नु भयो।
सत्यमोजन जोशीको मिथिलाञ्चल मोह
मिथिलाको सम्पन्न एवं समृद्ध संस्कृतिबाट उहाँ पूर्ण परिचित व्यक्तित्व एवं विद्वान् हुनुहुथ्यो। मिथिला संस्कृति र दर्शनको यशस्वी भूमिका रहेको ज्ञानबाट पनि उहाँ पूर्ण परिचित हुनुहुथ्यो। तसर्थ उहाँले मिथिलाका प्रसिद्ध महर्षि याज्ञवल्क्यको जीवनमा आधारित नाटक ‘दैलाको बत्ती’को रचना गर्नुभयो। यसरी उहाँ मिथिलाको दार्शनिक गौरवलाई गौरवन्वित र महिमामण्डित गर्नप्रतिवद्ध हुनुहन्थ्यो।
त्यसैले यस नाटकको रचना गरेर मिथिला भूमिलाई महिमामण्डित र गौरवान्वित गर्नुभयो। मिथिलाका वर्तमान विद्वत् मण्डलीबाट हुन नसकेको अपूर्व काम उहाँले गरेर एउटा कीर्तिस्तम्भ नै स्थापित गरिदिनु भयो। यो मिथिलावासी विद्वान्हरूका लागि अनुकरणीय रउदाहरणीय रचना भएको छ।
याज्ञवल्क्यलाई नेपाली विद्वत मण्डलीसित परिचितमात्र होइन, उनको योगदानबाट सम्पूर्ण नेपाललाई नै सुपरिचित गराएर सधैं स्वागतयोग्य सत्कार्य गरेर एउटा मिसाल नै खडा गरिदिनु भयो। प्रसंग थियो, दैलोको बत्ती नाटकको रूपान्तरको। विद्वान् टीका धमलाज्यूले यस नाटकको संस्कृतमा रूपान्तरण गर्नु भएर यलमाया केन्द्रमा सार्वजनिकीकरण गर्ने एउटा अन्तरक्रियात्मक कार्यक्रमको आयोजना गर्नुभएको थियो। जसमा मलाई पनि आमन्त्रित गरिएको थियो र सत्यमोहन जोशीजी प्रमुख अतिथि हुनुहुन्थ्यो।
टीका धमलाज्यूलाई के थाहा थियो भने प्रसिद्ध आख्यानकार मदनमणि दीक्षितज्यूले महर्षि याज्ञवल्क्यको जीवनी लेखेर प्रकाशित गर्नुभएको थियो। त्यो कुरा टीकाजीलाई थाहा भएर नै मलाई त्यस अन्तरक्रिया कार्यक्रममा बोलाउनु भएको थियो। मलाई पनि त्यसमा बोल्न लगाउनुभएको थियो किनभने मैले मदनमणि दीक्षितद्वारा लिखित याज्ञवल्क्य कृतिमा भूमिका लेखेको थिएँ।
सत्यमोहन जोशीले आफ्नो विद्वतापूर्ण विचार व्यक्त गर्नुभएको थियो याज्ञवल्क्यको बारेमा। डा. टीका धमलाज्यूले पनि आफ्नो रूपान्तरको बारेमा रचनात्मक कुरा अग्रसारित गर्नुभएको थियो। उक्त कार्यक्रममा मधेस प्रदेशका भाषा, साहित्य र संस्कृति तथा पर्यटनका‘ठेकेदार’ पनि उपस्थित हुनुहुन्थ्यो। मैले के प्रस्ताव राखेको थिएँ भने मधेस सरकारले विद्वान्द्वय सत्यमोहन जोशी र मदनमणि दीक्षितज्यूलाई मधेस सरकारले जनकपुरमा आमन्त्रित गरेर यथोचित सम्मान गर्नुपर्छ। किनभने यस्तो महान् कार्य अहिलेसम्म कसैले पनि गरेको छैन। तर उनले यो संवाद मधेस सरकारसमक्ष सम्प्रेषित गरेनन् र उहाँहरू सम्मानित पनि हुनुभएन। यो सबैभन्दा दुःखद् घटनाको रूपमा मैले अनुभव गरें र मधेस सरकार यस महान् कार्यबाट वञ्चित हुन पुग्यो। जुन धेरै शर्मनाक काम सावित भयो।
मैले बोल्ने क्रममाव्यक्तिगत तर्फबाट कृतज्ञताका केही शब्दहरू व्यक्त गरें। त्यो मेरो आत्मसन्तोषको कुरा थियो। तर मधेस प्रदेश सरकारको तर्फबाट केही सार्थक प्रयास अहिलेसम्म भएको छैन। जुन निन्दनीय छ, म मान्दछु।
अर्को प्रसंग छ,उहाँको काव्यसंग्रह ‘क्रान्तिको लहर’ पढेर यसको समीक्षा शिरीष प्रधानको सम्पादकत्वमा प्रकाशित ‘जन्मभूमि’ साप्ताहिकमा प्रकाशित गराएको थिएँ।सो कुरा मैले उहाँलाई सूचित गरिसकेको थिएँ।
जोशी जनुसुकै कार्यक्रममा भेट्दा त्यसको बारेमा सोधिहाल्नुहुन्थ्यो। तर मैले पटकपटक शिरीष प्रधानज्यूलाई अनुरोध गर्दा पनि त्योप्रति उपलब्ध गराइदिनु भएन। जुन अहिले सम्झँदा पनि मलाई चुकचुक लागिरहेकोछ।
जोशीसँग धेरैजसो कार्यक्रममा भेट्दा उहाँले त्यो कुरो उप्काउनु हुन्थ्योर टाउको निहुराएर सुन्नुबाहेक मसँग कुनै विकल्प हुँदैनथ्यो। उहाँ महान् उदार व्यक्तित्वको मानिस हुनुहुन्थ्यो। मसँग भेट्दा भन्नु हुन्थ्यो कि मिथिला संस्कृतिबारे मलाई सोध्दा जहिले पनि म तिम्रो नाम रेफर गरिदिन्छु।
अरू व्यक्तिकहाँ यस्तो उदारता र महानता देखाउन सक्छन्?उहाँसँग धेरैपटक म्युजिक नेपाल र लोकवार्ता परिषद्को कार्यक्रममा भेट हुन्थ्यो। जहाँ जहिले पनि उहाँ प्रमुख अतिथिको रूपमा आमन्त्रित भएर आउनुहुन्थ्यो। म पनि यी दुइटै संस्थासँग सम्बन्धित भएकाले प्रत्येक कार्यक्रममा जाने गर्दथें। उहाँमा न साम्प्रदायिक भावना थियो र न संकुचित विचारधारा नै। देशका सबै भाषा र संस्कृतिको बारेमा ज्ञान जोशी राख्नुहुन्थ्यो। कुनै पनि कार्यक्रम त्यसैअनुसार शब्दसंयोजनमा कुशल हुनुहुन्थ्यो। न लामो बोल्ने र न धेरै बोलेर श्रोतालाई असहज स्थितिमा पुर्याउने काम गर्नुहुन्थ्यो।
तेस्रो प्रसंग मैलेपुजनीय आमाकोस्मृतिमा प्रत्येक वर्ष एउटा पुरस्कार प्रदान गर्ने प्रबन्ध मिलाएको छु। हिन्दी र मैथिली भाषाभाषी सो पुरस्कारबाट पुरस्कृत हुने प्रावधान छ। पूर्वमन्त्री र विद्वान् लेखक रामहरि जोशीज्यूलाई त्यही पार्वती स्मृति प्रतिठानले पुरस्कृत गर्ने निर्णय गरेको थियो।
मैले रामहरिज्यूलाई सूचित गर्दा उहाँले ठाडै के भन्नु भयो भने म कुनै मन्त्रीको हातबाट पुरस्कार लिन्नँ,लिन्छु भने वरिष्ठ संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशीज्यूको हातबाट लिन्छु। अब मलाई समस्या के भयो भने सत्यमोहनज्यूलाई कसरी प्रमुख अतिथिको रूपमा सूचित गर्ने ? भनेर। किनभने मलाई उहाँको घरको ठेगाना पनि थाहा थिएन। मैले फोनमा कुरा गरेंउहाँसँग। उहाँले मलाई लिनकसैलाई पठाइदिनुस् भन्नुभयो।कवि मुरारी सिग्देलज्यूलाई त्यो अभिभारा दिएँ। उहाँले ट्याक्सीमा सत्यमोहन जोशीलाई लिएर आउनु भयो।पुरस्कार कार्यक्रम सकिएपछि फेरि उहाँको घरमा पुर्याइदिनु भयो।
चौथो प्रसंग, रमेशनाथ खनालज्यूले आफ्नो हाइकु संग्रहको विमोचन समाहरोहमा मलाई वक्ता बनाउनु भयो। सो कार्यक्रम वरिष्ठ संस्कृतिविद् जोशीज्यूको घरमा आयोजना गरिएको थियो। मलाई उहाँको घर थाहा नभएकाले रमेशजीलाई नै अनुनय विनय गरेपछि सो व्यवस्था मिलाउनु भयो।
उक्त कार्यक्रमा मैले हाइकुका बारेमा बोलें। उहाँले धेरै ध्यानपूर्वक सुन्नु भयो। त्यसपछि खाजाको व्यवस्था पनि गरिएको थियो।नेवारी खाजामा च्युरा, अन्डा, तरकारी र अचारथियो। मअलिकति हिच्किचाएँ। उहाँले भन्नुभयो,खानुपर्छ। अनि मैले मिठो मानेर खाएँ पनि।
पाँचौंप्रसंग, म नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानको आफ्नो कार्यकक्षमा बसिराखेको थिएँ। वरिष्ठ संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशीज्यू टुप्लुक्क ढोका खोलेर कोठाभित्र पस्नु भयो। मैले अचम्म मान्दै उठेर उहाँलाई अभिवादन गरें। उहाँ एकछिन बस्नुभयो र आफ्नो हस्तलिखित दुई पृष्ठको एउटा लेखोट दिनुभयो। त्यसपछिभन्नुभयो, यो भक्ति गीत यहाँस्थित मठमन्दिर, पौवापाटीमा बेलुका बेलुका गाइने महाकवि विद्यापतिको रचना हो। मलाई साह्रै खुसी लाग्यो। मैले गर्नुपर्ने काम उहाँले गरेर मलाई दिँदा मलाई लज्जाबोध पनि भयो कि महाकवि विद्यापतिको पदावली यहाँ गाइँदो रहेछ।
भक्तिभाव र श्रद्धापूर्वक गाइने यो भक्ति गीतहरूको संकलन गरेर प्रकाशित गरे त गजबको काम हुन्थ्यो। मैले मिथिलाक्षेत्रका एकदुईजना व्यक्तिलाई अनुरोध पनि गरें।तपाईको संकलनलाई यहाँबाट प्रकाशित गर्ने जिम्मा मेरो तर कसैले यसमा अभिरुचि देखाएन। संस्कृति र पुरातत्त्व विभागको दुईलाख बजेट स्थलगत निरीक्षण र संकलन सूचीमा नै सकिसकेको थियो। तसर्थ यो योजना मेरो कार्यकालमा पूरा भएन।
छैटौं प्रसंग,उहाँलाई मैले प्रमुख अतिथिको रूपमा एउटा संस्कृतिसम्बन्धी गोष्ठीमा आमन्त्रित गरेको थिएँ। सो गोष्ठी दनुवार भाषा–साहित्यसम्बन्धी थियो। पूर्व सांसद र संस्कृतिविद् नथुनी सिंहको अनुरोधमा सो गोष्ठीको आयोजना गरिएको थियो।
एकजना दनुवार भाषाविद् प्राध्यापकले कार्यपत्र प्रस्तुत गरेका थिए। श्रद्धेयसत्यमोहनजीले उनलाई सोध्नुभयो। दनुवार भाषाको लिपि छ कि छैन भन्दा उनले हाम्रो भाषाको लिपि छैन। उहाँ अलिकति उदास हुनुभयो। उनलाई लिपिको खोज गर्न भन्नुभयो।
निष्कर्षमा के भन्न सकिन्छ भने सत्यमोहन जोशी नेपाली साहित्य र संस्कृतिको क्षेत्रमा एक्लो बृहस्पति हुनुहुन्थ्यो। उहाँलाई साहित्यिक र सांस्कृतिक क्षेत्रमा पहिलो नेपाली भन्न सकिन्छ किनभनेउहाँ जेमा पनि पहिला हुनुहुन्थ्यो। जस्तोः न्युजिल्यान्डमा पहिलो नेपाली नियात्रा लेखक, मदन पुरस्कार प्राप्त गर्नेमा प्रथम व्यक्तित्व, मदनपुरस्कार प्राप्त गर्नेहरूमा पनि तीनपटक पुरस्कार प्राप्त गर्ने विशेष व्यक्तित्व, साहित्य कला संस्कृतिकै क्षेत्रमा प्रथम प्रशासक।उहाँले नेवारी र नेपालीमा कविता, नाटक र महाकाव्य तथा नियात्रा लेखेर यसलाई धनी तुल्याउनु भएको छ। चीनमा पनि नेपाली पढाउन दुईपल्ट जाने प्रथम नेपाली।
अपूर्ण अभिलाषा
जसरी राष्ट्रकवि माधवप्रसाद घिमिरेको अन्तिम अभिलाषा थियो, ऋतम्भरा महाकाव्य लेखेर यस संसारबाट बिदा हुने। तर उहाँको यो अभिलाषा अपूर्ण नै रह्यो। यस्तै, साहित्य र संस्कृतिका शीर्ष पुरुष सत्यमोहन जोशीको अन्तिम अभिलाषा थियो,‘चक्रसंबर’ पौभा चित्र पूरा भएपछि अन्तिम सास लिने। तर दुःखद् कुरो के भयो भने त्यो अपूर्ण नै रह्यो। कलाकार लोक चित्रकारको भनाइअनुसार, एक महिना अरूउहाँ बाँच्नु भएको भए यो चक्रसंबर पौभा लोकचित्र पूरा हुन्थ्यो। तर त्यो पूरा हुन सकेन। हामी उदास र अभिभावकविहीन तथा हतोत्साहित छौं।
सत्यमोहन बारेमा डा. गीता त्रिपाठी लेख्नुहुन्छ– ‘पहिलो पटकको जस्तो वैभवपूर्ण उपस्थिति, व्यवस्थापन र बैठकको ढाँचा अरू पटकको मदन पुरस्कार सभामा आफूले देख्न नपाएको बताउँथे उनी। उपस्थिति मात्र व्यापक थिएन, प्रतिस्पर्धा पनि अत्याधिक थियो।त्यत्रो प्रतिस्पर्धामा पनि नेवारहरू दुई जनामात्र परेका थिए, चित्तरञ्जन नेपाली र उनी स्वयं। नम्बर वानमा चाहिँ आफू नै रहेको बताउँदा उनका अनुहारमा खिचिएका धर्काहरू बिहानी घामको किरण झैं उज्यालिएको थियो।’
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
