सम्पदा संवर्द्धन आंगलीय शिक्षाको प्रभाव

सम्पदा संवर्द्धन आंगलीय शिक्षाको प्रभाव

राणाशासनकै समयमा श्री ३ महाराज/प्रधानमन्त्री देवशमशेर राणाको प्रधानमन्त्रीत्वकालमा दरबार हाइस्कुल स्थापना भयो । दरबार स्कुल दरबारिया परिवारकै सन्ततिका लागि खोलिएको थियो । हुकुम प्रमांगीका आधारमा मात्र दरबारबाहेक दुनियाँदारका सन्तानले त्यहाँ पढ्न पाउँथे । चन्द्रशमशेरको शासनकालमा वि.सं. १९७५ मा काठमाडौंमा त्रिचन्द्र कलेज र वि.सं. १९८१ मा भक्तपुरमा ‘भक्तपुर इङ्लिस स्कुल' स्थापना भयो । त्रि–चन्द्र दोहोरो अर्थबोधक शब्द छ । त्रि– अर्थात् तीन अर्थात् श्री ३ चन्द्र । अर्को त्रि अर्थात् त्रिभुवन पनि ।

‘भक्तपुर इङ्लिस स्कुल' त्यसबेला दत्तात्रय मन्दिर परिसरको एक सत्तलमा आरम्भ भएको थियो । स्कुलको प्रारम्भिक चरणका शिक्षकमा स्व. ठाकुरदास र स्व. आद्याचरण राजभण्डारी रहनुभएको थियो । राजभण्डारी निवास म•लाछें नासमना टोलमा छ । सुन्दर काष्ठकलापूर्ण यो घर भक्तपुरलाई सम्पदायुक्त सांस्कृतिक नगर बनाउन योगदान पुर्‌याउन आवासीय भवनहरूमध्येमा गणना गरिन योग्य छ । सांस्कृतिक नगर घोषणा गराउन आवश्यक अनेक आधारभूत आयामिक पक्षहरू किटान हुनु, गरिनु जरुरी हुन्छ ।

भौतिक संरचना, पुरातात्त्विक वास्तु सम्पदा, कुवा, ढुंगेधारा, इनार, पौवा पाटीहरू, मन्दिर, चिभाः र विहारहरू, प्रस्तर, काष्ठ, धातु, मृत्तिका, काँच र अन्य सम्मि श्रणयुक्त कला वस्तुहरू, प्राचीन स्नानागारहरू, ढुरे जलद्रोण (जःध्वं), ढल निकास आदि हुन् । यसका साथै जनजीवनले चलनचल्तीमा उपयोग गरेका मृत्तिका, प्रस्तर, खरीढुरा, काष्ठ र धातुका साधन सामग्रीहरू अरू थप हुन् ।

यसरी नै जनजीवनको निर्वाहमूलक अनेक थरीका पेसासम्बन्धी औजार साधन सामग्रीहरू पनि हुन् । मन्दिर, स्तूप र चिभाःका साथै आगम् घरहरूमा उपयोग हुने गरिने अनेक आचरणका शीलपालन गर्न प्रयोग हुने गरिने गोपनीय साधन सामग्रीहरू पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण रहेका हुन्छन् । तर, प्रस• भक्तपुरमा आरम्भ भएको आंग्लीय शिक्षा आरम्भ भएको छ ।

‘भक्तपुर इङ्लिस स्कुल' पछि तापालाछी टोलमा स्थानान्तरण गरियो । भक्तपुर नगर १५ वडा स्थित कालीचरण झाको निवास सरकारीकरण गरी स्थानान्तरण गरिएको थियो । त्यो घर ठूलै चोक, बगैंचा, इनार, शौचालय परिसरयुक्त नै रहेको थियो । २००१ साल फागुनमा मलाई मामा स्व. विज्ञानबहादुर मल्लले कक्षा १ मा प्रवेश गराउनुभएको थियो । त्यसताका ‘भक्तपुर इङ्लिस स्कुल' कक्षा ६ सम्मको निम्न माविमात्र थियो ।

 

२००३ सालमा पद्मशमशेर प्रधानमन्त्री भएको उपलक्ष्यमा हाइस्कुल तहमा उकासियो । हाइस्कुलमा उकासिएपछि इन्द्रप्रसाद शर्मा प्रधानाध्यापक भएर काठमाडौंबाट आउनुभयो । पूर्वप्रधानाध्यापक अखण्डप्रसाद धौभडेल सहायक प्रधानाध्यापक रहनुभयो । बी.ए. उत्तीर्ण नभएकाले सहायक प्रधानाध्यापक हुनु परे पनि पूर्वअभ्यास र अनुभवका कारण उहाँले प्रधानाध्यापकलाई पूर्ण रूपमा सहयोग दिनुभएथ्यो ।

२००७ सालमा आएको प्रजातन्त्रले शैक्षिक जागरणमा बल त पुर्‌याएकै हो । तर सांस्कृतिक चेतमा बल पुर्‌याउन सकेन । सांस्कृतिक चेतना बाह्य प्रभावमा आधारित राजनैतिक र शैक्षिक जागरणमा भन्दा मिहिन अन्तर जागरणमूलक चेतमा बलियो बन्छ । श्री पद्म हाइस्कुलको पुरानो घर अब सानो र साँघुरो भइसकेको छ । त्यसै क्रममा नयाँ भवन बनाउने रहरका लहर उर्लन थाले ।

खौमा टोलको उत्तर लङमा रहेको मध्यकालीन वसन्तपुर दरबार भत्केर बारी बगैंचामा परिणत भएको ९९ चोकमध्येका ती बगैंचामा शैक्षिक भवन निर्माणको लहडी गिद्ध दृष्टि पर्न गयो । त्यहाँ शैक्षिक चिन्तन र सांस्कृतिक संचेतनाबीच मतभेद हुन थाल्यो । शैक्षिक घरहरूमा श्री पद्म हाइस्कुल र सांस्कृतिक संचेतना घरमा छेंभडेल अड्डाका हाकिम खरदार जयमल प्रधाना•, ऐश्वर्यलाल प्रधानांग आदि थिए ।

भर्खरै प्रवेश भएको प्रजातन्त्रका झोंक्का चर्काचर्की थियो । जग्गा प्राप्ति निमित्त चर्कोचर्को नाराका साथ विद्यार्थी जुलुस चल्यो । अनेक नाराबाजीका बोलहरूमध्ये एक थियो– ‘जयमल खर्दार मुर्दावाद' । जयमलका छोरो मनोहरलाल श्री पद्म हाइस्कुलकै ७÷८ कक्षाका विद्यार्थी थिए । जुलुसका सहभागी बिचरा मनोहर पनि आफ्ना पिताविरुद्धका नारा लगाउनै पर्ने निर्मम निरीह बाध्यतामा लपेटिएथे । जीवन्त अनुभूति मेरो यो ।

हुबहु तुलजा भवानीको मूलचोककै क्षेत्रफल ओगटेका सानाठूला बारीबगैंचामा परिणत भएका सीमाबद्ध आकार आँखैदेखि साक्ष थियो मेरो । यामान नास्पाति, सुन्तला, भोगटे, बिमिरो, ज्यामिरका फलहरू लटरम्म फलेका हुन्थे । श्री पद्म हाइस्कुलको जग खन्दा मनग्य देखेको थिएँ । ती चोक आकारका चौपत्ता बारीहरू । ती बारी, बगैंचाका चारैतिर झन्डै तीन फिट चौडाइका जग आकारका पद मार्गहरू रहेका स्पष्टै देखिन्थ्यो ।

जगहरू खन्दा जमिनमुनि के के पाइए÷भेटिए थाहा भएन । तर थुप्रैथुप्रै मृत्तिका÷माटाका सामानहरू पाइएको देखेको थिएँ । त्यतिन्जेल हाम्रा सांस्कृतिक संचेतनाका आयाम मेरै मभित्र अहिलेझैं उघ्रिसकेको थिएन । मात्र इतिहासका पानामा पढे, वाचन गरिएका मोहेन्जोडारो, इजिप्टसिएन, रोमन र ग्रिक पुरातात्त्विक वस्तुगत सांस्कृतिक सम्पदाका सतही जानकारीमै सीमित थियो ।

२०१६ सालमा बीपी कोइरालाको प्रधानमन्त्रीत्वकालमा खुलेको पुरातत्त्व विभागका निर्देशक संस्कृतिविद् अग्रज सत्यमोहन जोशीले लालबैठक, भक्तपुर लाय्कु÷राजकुल÷दरबार परिसरको चोक आँगनमा प्रधानमन्त्री कोइरालाबाटै समुद्घाटन गराएपछि नै अध्ययन–अवलोकन गर्न पाएर मभित्र पनि सांस्कृतिक संचेतना उघ्रन पुग्यो । त्यसताका मेरो कार्यकक्ष लालबैठक सटिक सिंहढोका प्रवेशद्वारकै ९० डिग्री माथिको कोठा रहेको थियो ।

लालबैठकमा रहेको राष्ट्रिय चित्र संग्रहालयको हाकिम कृष्णप्रसाद श्रेष्ठ सहपाठी नै हुनुको साथै एकै भवनमा दुवैका कार्यकक्ष रहेकोले चित्र संग्रहालयका अनेक वस्तु अध्ययन गर्ने सुअवसर जुटेथ्यो । अवसर सदुपयोग गर्ने प्रचुर समय उपयोग गरेँ । पौभा, थान्का र भित्तेचित्र अध्ययन अवलोकन गर्न रत्ति हिच्किचाइनँ । दिनहुँका अवलोकनले गहिरो छाप हाल्दो रहेछ मन मस्तिष्क अन्तरालसम्मै । गहिरो अवलोकन विधि अध्ययनका सबैभन्दा उत्तम प्रभावशाली विधि रैछ । अनि त आफैंमा विश्वस्त रहेर आफैंसित सहचर्चा गरेँ– गहिरो अवलोकन विधि÷पद्धति सर्वोत्तम अध्ययन प्रणाली ।

ऐतिहासिक, पुरातात्त्विक, सांस्कृतिक सम्पदास्थल संरक्षणका चेतना उघ्रन समय लिँदो रहेछ । मान्छेको चोला/देह झन्डै घैंटो जस्तै ठानिएर घैंटोमा घाम लाग्ने/लगाउने उखान टुक्का बन्दोरहेछ । सांस्कृतिक संचेतना उभार्न अथक प्रयासरत रहनै पर्दोरहेछ ।

ऐतिहासिक, पुरातात्त्विक, सांस्कृतिक सम्पदास्थल संरक्षणका चेतना उघ्रन समय लिँदो रहेछ । मान्छेको चोला÷देह झन्डै घैंटो जस्तै ठानिएर घैंटोमा घाम लाग्ने÷लगाउने उखान टुक्का बन्दोरहेछ । सांस्कृतिक संचेतना उभार्न अथक प्रयासरत रहनै पर्दोरहेछ । समय, परिस्थितिले जुटाएको राजनैतिक परिवेशले सांस्कृतिक सञ्चेतना उभार्न, जगेर्ना गर्न बलवान् भूमिका खेल्दो रहेछ । सांस्कृतिक सम्पदाका पहिचान पहिल्याउन सामूहिक, सार्वजनिक र निस्वार्थ चिन्तनकै दरकार पर्छ । निहीत स्वार्थले सम्पदा संरक्षण सम्भव छैन÷हुँदैन पनि । यसको निम्ति सबैले आ–आफ्ना हात आफ्नै छातीको ढुकढुकीमाथि राखेर दृढ संकल्प गर्नै पर्ने हुन्छ ।

सांस्कृतिक सम्पदा कुनै वर्ग, सम्प्रदाय, समुदायको मात्र नरही आम नागरिककै हुन्छ, राष्ट्रिय परिप्रेक्ष्यमा । राष्ट्रको सीमापारिको सन्दर्भमा सांस्कृतिक सम्पदा विश्वकै साझा सरोकारको चासो बन्छ । यसै तथ्यलाई अंगीकार गरेर संयुक्त राष्ट्रसंघले विश्वका विभिन्न राष्ट्रका सांस्कृतिक सम्पदाहरूलाई विश्व सम्पदा सूचीअन्तर्गत समाहित गर्ने, संस्कार बनाएको छ, हुर्काएको छ । नेपालको काठमाडौं उपत्यकाअन्तर्गतका साथै काभ्रेपलाञ्चोलक जिल्लाको नाला, नमरा, पनौती आदि अनेक स्थानगत सांस्कृतिक सम्पदाहरू पनि समाहित छन् ।

सदाबहार राख्नुपर्ने असंख्य सम्पदा सूचीकृत हुन, गर्न पर्ने क्रम अनवरत राख्नु युनेस्कोकै थाप्लोको नाम्लो रहेको छ । ९९ चोक पनि विश्व सम्पदाकै सूची– सरोकारमूलक बन्छ, बनेको छ ।

नेपाली राजनीतिका विभिन्न कालखण्डमा ९९ चोकका सांस्कृतिक सम्पदामूलक क्षेत्र सरकारी, गैरसरकारी संस्थागत कार्यालय भवनहरू निर्माणार्थ प्रयोग हुन पुगेका थिए र छन् । यस सरोकारलाई मात्र एक स्थान जिल्ला विशेषकै नबनार्ई विश्व सरोकारकै हैसियत प्रदान गरिनुपर्ने देख्छु । यसो गर्ने चेष्टा उभार्न सक्दा केवल एक होइन अनेक आयामबाट सकारात्मक उपलब्धि हुन सक्छ ।

यसो गर्न सक्दा स्थानीय र राष्ट्रिय परिप्रेक्ष्यमा देखा पर्न सक्ने बोझ–अनमेल विचार, समूहगत स्वार्थ, वर्गीय अहमकार, आर्थिक दुर्बलता, साँघुरो चिन्तन, नितान्त जरुरी पर्ने प्रौढ सोचाइ, उदार मनस्क अभियान भर्न पहलहरू सुगम तवरबाट हुनेछन् । विश्व सम्पदा सूचीअन्तर्गत पर्न जाँदा अहिले भएका भौतिक संरचनाहरू विस्थापन निमित्त आवश्यक पर्ने धनराशि बटुल्न अरू स्रोतहरू जुट्ने÷ जुटाउने नयाँ क्षितिज खुल्नेछन् । जे भए पनि प्रयास हाम्रै भइरहनु पर्छ नै ।

सम्पदास्थलमा निर्माण भई सञ्चालनमा रहेका सार्वजनिक सरोकारका कार्यालयहरू विस्थापन गर्न र नवनिर्माण गर्न आवश्यक पर्ने निर्माणस्थल निर्धारण गर्नु पहिलो अहम् पूर्वाधार बन्छ ।बिट मार्नु अघि– मध्यकालीन नेपालको पुरातात्त्विक सम्पदा क्षेत्र रहे, बनेको लाय्कु/राजकुल परिसरमा परेका ९९ चोकहरू एकएक गरेर सबै चोक स्पष्ट सीमांकन मात्र गर्न सकिए पनि सांस्कृतिक पर्यटनस्थल इलाकामा परिणत हुनेछ ।

अहिले विद्यमान मूर्त सांस्कृतिक अवलोकन बिन्दुहरूका साथै यी चोक स्थल थप आकर्षक पर्यटकीय क्षेत्र बन्नेछ । उत्खनन् कार्य दीर्घकालीन योजना बनाएर खण्ड खण्ड काल–समय र परिवेश बनाएर गर्दै लानुपर्छ । यो चिन्तनलाई मूर्तरूपमा ल्याउन सहज छैन पनि । भएका वर्तमानका सहजसेवा प्रदायक भौतिक संरचनाहरूको वैकल्पिक स्वरूपहरू निर्माण नगरी यो सम्भव छैन । यी सबै भन्न त सहज सजिलो छ । कार्यान्वयन गर्न आर्थिक रूप र वैचारिक रूपमा एकजुटका लागि अनवरत प्रयास आवश्यक छ ।


प्रतिक्रिया दिनुहोस !

Unity

working together is no longer optional-it is a matter of compulsion

Annapurna Media Network has announced the Unity for Sustainability campaign which comes into force from January 1, 2022. The main aim of this campaign is to 'lead the climate change dialogue' working closely with all the stakeholders on sustainable development mode, particulary focusing on climate-change issues.