माङखिमको ‘झन्डा’
‘माङखिम’ प्रकाशनपछि इलाम जिल्ला सदरमुकाम अनि सीमावर्ती पाँचथरको रविबजार (पहिले रवि गाविस, अहिले मिक्लाजुङ गाउँपालिका) मा यो किताबमाथि विमर्श गर्न मन लागेको थियो । कृति विमोचन (२०७२ चैत ५ गते) लगत्तै अर्थात् २०७३ सालको सुरुतिरै पाँचथरमा क्रियाशील पत्रकार गणेश साम्पाङ र रविमै सक्रिय गीतकार÷कवि सरस्वती राईसँग मैले एक चरण कुराकानी पनि गरेको थिएँ । तर, जागिरे जीवनले गर्दा समय निकाल्न सकिनँ । पूर्वका एकदुई सहर पुग्ने योजना बनाए पनि जागिरले नराम्ररी बाँधिदियो मलाई- ठूलै जागिरेजस्तो भएँ !
मलाई लागिरहेको छ- ‘माङखिम’ पढ्ने अधिकांशले मलाई माया गरिरहेका छन् । त्यसमाथि राजधानीमा रहेका मेरा आफन्त, इष्टमित्र, गन्यमान्यमध्ये धेरैले यो कृतिबारे सञ्चारका विभिन्न माध्यमबाट थाहा पाएका छन् । सामाजिक सञ्जालमा मसँग जोडिएकाहरू त यसबारे कसरी अनभिज्ञ रहलान् र ? रवि र इलाममा पनि ‘माङखिम’को जानकारी धेरथोर पुगेकै होला । नपुगे मेरै कमजोरी ठान्दिनुपर्यो ।
यद्यपि, मैले यो कृतिमार्फत जुन विषयलाई उठान गरेको छु, ती अधिकांश रवि र इलाम सेरोफेरोका छन् । यसकारण मलाई ती ठाउँका बासिन्दाको प्रतिक्रिया बुझ्न मन लागेको हो । परदेश लागेकाले गाउँ-ठाउँबारे केही काम गर्दै रहेछन् भन्ने जानकारी दिने ठूलो स्वार्थ हो । त्यहीमाथि यो कृतिको प्रकाशन संयोजन नै इलाम समाज हङकङले गरिदिएको छ ।
मेरो पनि जन्मथलो इलामको पश्चिमी क्षेत्र साबिकको बाँझो गाविस । सात सय ४४ स्थानीय तह कार्यान्वयनसँगै माङ्सेबुङ गाउँपालिका । मैले त ‘फाल्गुनन्द गाउँपालिका बनाऔं है’ भनेको थिएँ किनकि राष्ट्रिय विभूति फाल्गुनन्दको जन्मथलो यही क्षेत्रमा पर्छ । माङ्मालुङ नाम राख्नेमा त सहमति नै जुटिसकेको भन्ने सुनेको थिएँ । कताबाट सहमति भत्कियो ? भत्काउनेहरूले नै जानुन् । पुरानो नाम मिक्लुङ । त्यहीं हुर्किएँ-बढेँ । चिसोपानी मावि, पाङ्तुवाको प्रावि, सिक्तेम्बाको निमावि हुँदै रविको दुर्गा माविबाट एसएलसी उत्तीर्ण गरेँ । महेन्द्ररत्न बहुमुखी क्याम्पस इलामबाट बीए सिध्याएँ । त्यतिन्जेल अर्थात् पचासको दशकको मध्यदेखि साठीको दशकको सुरुआतसम्म जिल्ला सदरमुकाममा बिताउने मौका मिल्यो । छोटो अवधिमै धेरै अनुभव सँगाल्ने अवसर पाएछु । जीवन भोग्दै-भोग्दै सकिने रहेछ कि क्या हो ? भोगिरहेको वर्तमान कति चाँडै विगत बनिसक्दो रहेछ । कसरी भुलुँला र ती दिन ? त्यहीमाथि जन्मथलोलाई त सायदै कसैले भुलिदेला । म पनि एउटा परदेशी नै हुँला । कतिपयले यिनीहरू (परदेश हिँड्नेहरू)ले गाउँलाई भुल्यो पनि भन्छन् । यसो भन्नेहरूलाई सकेसम्म जवाफ दिइरहेकै छु- सामुन्ने भनेछन् भने । ‘माङखिम’ पनि एउटा जवाफ नै होला । यद्यपि, मलाई लाग्छ- ‘माङखिम’ सामूहिक प्रयत्नको प्रतिफल हो, जसले आफ्नो ठान्छ उसकै पनि हो ।
घटनाक्रम असरल्ल छन् । सम्झनामा सीमित भएर आइदिन्छन् । लेख्दा कतिपय छुट्छन् । छुटेछन् भने तपाईंले ‘हुस्सु’ भन्दिनुहोला । छुटेनन् भने ‘लेखेछ’ भन्दिनुहोला ।
‘माङखिम’माथि अन्तरविमर्शका लागि मेरा हितैषीहरू अशोक बान्तवा र खेम साम्पाङ राईसँग कुरा चलिरहेकै थियो । नभन्दै २०७३ फागुन १३ गते साँझ इलाम सदरमुकाम पुग्ने मौका मिल्यो । हतार गर्नुथ्यो इलाम पुग्न तर काठमाडौंबाट उडानमा ढिलाइ भइछाड्यो । विराटनगर एयरपोर्टमा ओर्लिएपछि हतार गरेरै पुष्पा र निनामहाङसँग इटहरी पुग्यौं । उनीहरूसँग इटहरीबाट छुट्टिएर म बिर्तामोड हुइँकिएँ । तर, लोकल बसको कछुवा गति, बिर्तामोडबाट इलाम हुइँकिएको ट्याक्सी झन्डै सुनमाई पुगेर तेलका लागि चारआली नै फर्कनुपर्दा कत्ति पिरलो भयो होला ? दिउँसै इलाम सदरमुकाम पुगेर भेटघाटको काम सकौंला भन्ने लागेको थियो । कहाँ मिल्यो र त्यस्तो मौका ? बरु खेमजीकहाँ सिधै पाहुना मात्र लाग्न पुगेँ ।
सिर्जनशील साहित्य प्रतिष्ठान र भानु प्रतिमा संरक्षण तथा साहित्य संवद्र्धन समिति इलामको आयोजना । फागुन १४ गते जिविस (अहिले जिल्ला समन्वय समिति- जिसस)को समीक्षा हलमा कार्यक्रम । नवयुवा कविहरूको बाक्लो उपस्थिति । पत्रकार साथीहरूको साथ त रहने नै भयो । कार्यक्रम अनौपचारिक, यस्तै रमाइलो । कवि विमल वैद्य दाइले कार्यक्रमको पोयो फुकाइदिए । म झन्डै डेढ दशकपछि इलामको मञ्चमा हाजिर भएँ । सदरमुकाम बसाइका केही स्मरणसहित ‘माङखिम’का विषयवस्तुलाई सरसर्ती राखिदिएँ । कृतिको नामकरणदेखि पाठक प्रतिक्रियासम्म सुनाउँदा प्रभावकारी नै भएछ भन्ने लाग्यो- पत्रपत्रिका र अनलाइन समाचार हेरेर । नत्र त विमोचनको समाचार नै त्यसरी बुझेर कभरेज भएको थिएन । यसलाई भन्छन् होला आत्मसन्तुष्टिको मेलो । त्यहीमाथि खेमजीले भन्दिइहाले- ‘यसलाई इलामले सम्पत्तिका रूपमा लिनुपर्छ ।’
महेन्द्ररत्न बहुमुखी क्याम्पस इलामका उपप्राध्यापक मोहनसिंह थेबे सरको पालो आयो । मोहन सरले किताबमाथि लेखकको चतुर्याइँ÷कला औंल्याइदिँदै आफूले भोगेको÷देखेको कुरालाई पाठकमा प्रभाव पार्ने गरी लेखन गरेको मात्र बताएनन् कि आलेखहरू पढ्दा कौतुहलता जाग्ने सुनाए । त्यसपछि लेखक डा. देवी क्षेत्री दुलालले ‘माङखिम’का लेखहरू अनुसन्धानमूलक, यात्रात्मक र अनुभूतिजन्य रहेको टिप्पणी गरे । उनले यसलाई स्वतन्त्र लेखनको संज्ञा दिए ।
कार्यक्रम ‘माङखिम’का कुरा सुन्ने-सुनाउनेमा मात्र केन्द्रित रहेन । उदीयमान सर्जकका कविता सुन्दा साह्रै खुसी लाग्यो । केही कविता त साह्रै सुन्दर । नयाँ ढंगका कविता सुन्न पाउनु कम्ता खुसीको कुरा होइन । विमल दाइले नै कविता वाचनको पोयो पनि फुकाइदिएका थिए- उनी बेनी नझरेपछि ।
‘माङखिम’माथिको अन्तरविमर्श कार्यक्रममा रत्न-बम स्मृति प्रष्ठिानका अध्यक्षसमेत रहेका ‘आँखा’ विकास पत्रिकाका सम्पादक तथा प्रकाशक डा. देवी क्षेत्री दुलालको घोषणाले रौनक थपिदिइहाल्यो । उनले सहिद रत्नकुमार बान्तवाको नाममा स्थापना गरेको सहिद रत्नकुमार बान्तवा वाङ्मय पुरस्कार पहिलोपटक ‘माङखिम’का लागि मलाई दिने निर्णय भएको घोषणा गरे । लाग्यो- म पनि पुरस्कारको भागीदार रहेछु । खुसी त लाग्ने नै भयो तर दायित्व÷जिम्मेवारी पनि थपिएको महसुस हुँदो रहेछ । त्यहीमाथि सहिद रत्नको नाममा स्थापित पुरस्कार ।
२००८ साल चैत २७ गते इलामकै चमैता चित्रेमा जन्मिएका थिए रत्न । तत्कालीन नेकपा (माले)को केन्द्रीय तहमा पुगेर पञ्चायतविरुद्धको आन्दोलनका क्रममा २७ वर्षको उमेरमा चैत २७ गते नै २०३५ सालमा उनी इभाङमा प्रहरीको गोलीबाट मारिएका थिए । राजनीतिक मात्र होइन, सामाजिक तथा सांस्कृतिक परिवर्तनमा उनले पुर्याएको योगदानको चर्चा जति गरे पनि कम हुन्छ । उनको बारेमा धेरैले आआफ्नै तरिकाले खोज अनुसन्धान गरेका छन् । त्यसमध्ये प्रदीप नेपालउर्फ सञ्जय थापादेखि अगम बान्तवा, डा. देवी क्षेत्री दुलालसम्म आइपुग्दा रत्नबारे धेरै कुरा बाहिर आएका छन् । ‘देउमाईको किनारमा’ चलचित्रसमेत बनेको थियो, अहिले पत्रकार जसकुमार राईले डकुमेन्ट्री बनाएका छन् । नेकपा (एमाले)का महासचिव ईश्वर पोखरेलले किताब लेखेका छन् ।
त्यसो भए ‘माङखिम’लाई नै किन त उनको नामको पुरस्कार ? लाग्छ- रत्नमाथि मैले पनि केही काम गरेछु । अब थप काम पनि होस् भन्ने मनसाय होला- पुरस्कार छनोट समितिको । रत्नको विषयमा मैले देखेका÷सुनेका÷खोजेर पाएका विषयलाई फरक ढंगले दस्तावेजीकरण गर्ने जमर्कोसम्म गरेको हुँ । पुरस्कारको हकदार बनेछु । ‘माङखिम’मा संग्रृहीत ‘त्यस बेला’का रत्न पढेपछि धेरैले प्रतिक्रिया मात्र होइन, आशीर्वचन नै दिएका छन् ।
झन्डै ३७ वर्षपछि राज्यका तर्फबाट रत्नले सहिदको सम्मान पाएका छन् । उनीमात्र होइन, प्रजातन्त्र पुनस्र्थापनाका लागि लड्दा ज्यान गुमाएका अन्य कतिपयले झन्डै आधा शताब्दीपछि सहिदको सम्मान पाए । खासमा रत्नलाई हामी धेरैले राजनीतिज्ञका रूपमा मात्र बुझ्ने गरेका छौं । साहित्यमा पनि उनको योगदान उत्तिकै महत्वपूर्ण छ भन्ने लागेको छ । त्यही आधारमा पुरस्कारको नामकरण र कृति छनोट भएको हुन सक्छ । डा. दुलालले यस विषयमा विस्तृत खोज गरेका छन् । रत्नको योगदानलाई थप उजागर गर्नका लागि पुरस्कार स्थापना कार्यले महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्न सक्छ भन्ने मेरो बुझाइ छ ।
घटनाक्रम असरल्ल छन् । सम्झनामा सीमित भएर आइदिन्छन् । लेख्दा कतिपय छुट्छन् । छुटेछन् भने तपाईंले ‘हुस्सु’ भन्दिनुहोला । छुटेनन् भने ‘लेखेछ’ भन्दिनुहोला । सबैलाई हतार छ । पुग्नु कहीँ छैन । मलाई पनि त्यस दिन हतारो थियो । अन्तरे दाजु-भाउजू राजेन्द्र-कल्पनाको घर बिर्तामोडसम्म झरुँला भन्ने लागिरहेको थियो । तर, इलाममा मलाई माया गर्नेहरूलाई त्यति सजिलै कहाँ छाड्न सक्छु र ! ‘इलाम’ एफएममा सुमन लुवागुन र ‘रेडियो चियाबारी’मा अग्रज पत्रकार धर्म गौतमसँग कुराकानी गर्दागर्दै झपक्कै साँझ परिहाल्यो । ‘इलाम पोस्ट्’ दैनिकको कार्यालयमा साथीभाइसँग भेट पो गरियो । भोलिपल्ट बिहानै इलाम छाड्दै गर्दा फेसबुकमा ‘बाई-बाई इलाम’ लेखेर सेल्फी पोस्ट गरिदिएँ । मेरा एक मित्रले कमेन्ट गर्दिइहाले- ‘सी यू अगेन होला दोस्त ।’ खासमा जानुथ्यो- इलामभित्रकै इलाम अर्थात् जन्मथलो । दमक पुगेर चढ्नुथ्यो घर पुर्याउने ट्याक्सी ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
