एउटा पुलको मृत्यु

एउटा पुलको मृत्यु

साउन ११ गते मंगलबार बिहानै मेरो वर्षौंदेखिको परिचित पुलको मृत्यु भयो । यो आलेखलाई पुलप्रतिको समवेदना भन्नुस् या श्रद्धाञ्जलि । कोही भन्लान्— धत् पुललाई पनि श्रद्धाञ्जलि दिने हो ? तर, त्यो पुल मेरो गाउँलाई सहरसँग जोड्ने नसा थियो, जीवन थियो ।

बुटवलमा बग्ने तिनाउ नदी बहुलाएपछि त्यसको धारले पश्चिम किनार काटिदिँदा त्यो झोलुंगे पुलको जग भासियो र हेर्दाहेर्दै पुल खोलामा हामफाल्यो । जग भासिएर उर्लंदो भेलमा डुबेको थियो झोलुंगे पुल । असलमा पुल मेरो मित्र थियो । पुलको छातीमा उभिएर तिनाउतिर हेर्दै मैले नदीसँग अनेक संवाद गरेको छु । दुःखका साँझहरूमा त्यही पुलको छातीमा उभिएर तिनाउसँग मेरा डिप्रेसन सेयर गरेको छु । हो, त्यही झोलुंगे पुल आज हाम्रो दृश्यमा सग्लो छैन, भग्नावशेषमात्र छ ।

मेरो स्मृतिको एल्बम थाहै नपाई पल्टिन थाल्यो । पचासको दशक सकिँदै गरेका बेला । बुटवल हाम्रो नसामा भिज्दै हुन्छ र हामी बुटवलको नसामा । अर्घाखाँचीको एउटा गाउँबाट बुटवल छिरेको किशोर थाहै नपाई फेरिँदै गरेको सहरको साक्षी बनिरहेको हुन्छ । त्यहीँनेर जोडिन आइपुग्छन् हात्तीसँड, तिनाउ नदी र देवीनगर, बुद्धनगर जोड्ने झोलुंगे पुल ।

गाउँ जोड्ने पुल

नवलपरासीको अन्तिम सीमा कटेर बुटवल उपमहानगरपालिका छिर्नासाथ भेटिने पहिलो चोक हो— राजमार्ग चौराहा । यही चोकमा भैरहवाबाट हुइँकिएर आएको सिद्धार्थ राजमार्ग र पूर्वपश्चिम राजमार्ग अंकमाल गर्छन् र साउती मार्दै उत्तरतिर दौडन्छन् । लुम्बिनी अञ्चल अस्पतालको आकस्मिक कक्ष जाने गेट र पुष्पलाल पार्कबीच थपक्क बसेको चोक पुगेपछि यी दुई सडक छुट्टिन्छन् । सिद्धार्थ राजमार्ग सिद्धबाबाको पहरो कल्पिँदै पोखरा ताकेर हुइँकिन्छ । पूर्वपश्चिम राजमार्गलाई त झन् देशकै पश्चिम कुना पुग्नुपर्छ ।

हो त्यही राजमार्ग चौराहामा ओर्लिएर सुरुसुरु पश्चिम लाग्दा एउटा कुलो तर्नुपर्छ, त्यसको नाम हो छत्तीसे कुलो । बुटवलभन्दा दक्षिणको ३६ मौजा खेत सिँचाइ गर्न तिनाउको पानी तान्ने गरी समुदायकै सक्रियतामा बनाइएको यो कुलो यस भेगकै महत्वपूर्ण कुलो मानिन्छ । धान खेती गर्ने संस्कृतिले निर्माण गरेको सामुदायिकता र त्यसले निर्माण गरेको सामाजिक संरचनाको अध्ययन गर्न यो कुलो महत्वपूर्ण सन्दर्भ सामग्री बनि आएको छ । कुलो पार गरेर अझ पश्चिम गएपछि तिनाउको बगरनेर पुगिन्छ । त्यही ठाउँ हो- हात्तीसुँड ।

पचासको अन्त्यतिर र साठीको सुरुका केही वर्षसम्म यो बगरमा एउटा प्रयोगहीन बाँध जीवित थियो । प्रयोगमा नआए पनि त्यो बाँधको पूर्ण संरचना कायम थियो, जहाँ छेउछाउका मानिस बसिबियाँलो गर्न जान्थे । सिनेमा हलमा देखिने केही फिल्मी गीतका भिडियो सुटिङ पनि त्यहीँ हुन्थ्यो । बाँध कहिले बनेको थियो ? खोजिएन । किन हो कुन्नि ! हल्लैहल्लामा एउटा हल्ला भने सुनियो— तिनाउमा जलकुण्ड बनाई गर्मीमा सिँचाइ गर्न यो बाँध बनाइएको थियो ।

तर, बाँध बनाएको अर्को वर्ष नै तिनाउले बाटो फेरिदिँदा बाँध कुनै काममा आएन । तिनाउमा अनियन्त्रित रूपमा गिट्टी बालुवा उत्खनन गर्दै जाँदा नदी गहिरिँदै गयो । गहिरिएको नदीले यसको जगमा कटान गर्न थाल्यो । हामीले हेर्दाहेर्दै बर्खामा उर्लिएका तिनाउका उत्ताउला छालहरूले यसलाई काट्दै-काट्दै लगे । अनि यो हाम्रो स्मृतिबाट समेत हराउने गरी बगेर गयो । हो त्यही भग्नावशेषसम्म पुग्ने द्वारमा हात्तीका सुँडहरू प्रस्ट झल्किने गरी मूर्तिहरू थिए । त्यसैले होला सायद त्यो ठाउँलाई हात्तीसुँड भनिन्थ्यो । छत्तीसे कुलो कटेदेखि यो बिन्दुसम्मको भूभागलाई देवीनगर भनिन्छ जुन दक्षिणतिर यही नामले तन्किएर गएको छ । यो बिन्दुदेखि पर देखिने तिनाउ नदीपारिको बस्तीलाई बुद्धनगर नाम दिइएको छ ।

 बजारमा हाम्रा बाजेहरू घ्यू साटेर नुन किन्न आउँथे । झलकमान गन्धर्वको चर्चित गीत ‘हे बरै’मा परेको ‘बटौलीको बजारैमा दुई पैसा रिन लाछैन'को बटौली नै आजको बुटवल हो ।

पचासको अन्तिमतिर त्यो बुद्धनगरमा आजजस्तो बस्ती थिएन । २०५८-०५९ सालतिरबाट त्यो भूमिमा सुकुमबासी बस्ती बस्न सुरु गरेको सम्झन्छन् पत्रकार महासंघ रूपन्देहीका अध्यक्ष शेरबहादुर केसी । तिनाउ नदीमाथि यो पुल बनेपछि भने बस्तीको मुहार फेरियो । २२० मिटर लामो र झन्डै डेढ मिटर चौडाइ पुलले केवल सहरको दुई खण्डलाई जोडेको थियो, यो त बुटवलको अर्थतन्त्र, सामाजिक र राजनीतिक तीनवटै क्षेत्रमा आएको परिवर्तनको एउटा महत्वपूर्ण कारक पनि थियो ।

पुल बनेपछि बुटवलको अर्थतन्त्रमा निकै परिवर्तन आयो । यो परिवर्तन बुझ्न बुटवललाई चिन्नुपर्छ । बुटवल धेरै पुरानो बजार हो । कति पुरानो भने नेपाल-अंग्रेज युद्धको कारक नै यो बजारको दक्षिणका भूभागहरूको कर कसले उठाउने भन्ने थियो । यो बजारमा हाम्रा बाजेहरू घ्यू साटेर नुन किन्न आउँथे । झलकमान गन्धर्वको चर्चित गीत ‘हे बरै'मा परेको ‘बटौलीको बजारैमा दुई पैसा रिन लाछैन'को बटौली नै आजको बुटवल हो ।

र, यो आज पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण बस्ती हो । बुटवल आसपासका गाउँहरूबाट आज पनि बुटवलमा दैनिक मजदुरी गर्न मजदुरहरू आइपुग्छन्, बजार गर्न गृहिणीहरू आइपुग्छन् । त्यसरी डेढदुई घन्टासम्मको बाटो साइकल चलाएर बुटवल आउनेका लागि यो पुल वरदान थियो । पुल बनेपछि पूर्वपश्चिम राजमार्गमा मक्किएर बसेको पक्की पुल तर्नु परेन । यसले गर्दा करिब पाँच किलोमिटर बाटो घुम्नुपर्ने समय जोगियो ।

पुल मियो हो विकासको । यसले गाउँहरू जोड्छ । मानिसहरूको सम्बन्ध विस्तार गर्न पुलले अहम् भूमिका खेल्छ जसरी यो पुलले बुटवलसँग अनेक गाउँ जोड्यो । र, बिस्तारै गाउँका नसामा अर्थतन्त्रको प्रवाह उच्च भयो । गाउँ परिवर्तनको मुख्य सूत्र पुल बन्यो भने गाउँहरू जोडिएपछि बुटवल बजार गुल्जार बन्यो । नुनतेल लिन साइकल चढेर आउनेहरू बुटवलका ग्राहक भए । पुलकै बाटो गरेर कुखुरा, खसी तथा अन्य कृषि उत्पादन आउन थालेपछि बुटवल गाउँको ग्राहक भयो । तर, सबैभन्दा पहिलो प्रभावकारी परिवर्तन थियो— उकालो लागेको जग्गाको भाउ ।

 र, यो आज पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण बस्ती हो । बुटवल आसपासका गाउँहरूबाट आज पनि बुटवलमा दैनिक मजदुरी गर्न मजदुरहरू आइपुग्छन्, बजार गर्न गृहिणीहरू आइपुग्छन् । त्यसरी डेढदुई घन्टासम्मको बाटो साइकल चलाएर बुटवल आउनेका लागि यो पुल वरदान थियो । पुल बनेपछि पूर्वपश्चिम राजमार्गमा मक्किएर बसेको पक्की पुल तर्नु परेन । यसले गर्दा करिब पाँच किलोमिटर बाटो घुम्नुपर्ने समय जोगियो ।

पुल मियो हो विकासको । यसले गाउँहरू जोड्छ । मानिसहरूको सम्बन्ध विस्तार गर्न पुलले अहम् भूमिका खेल्छ जसरी यो पुलले बुटवलसँग अनेक गाउँ जोड्यो । र, बिस्तारै गाउँका नसामा अर्थतन्त्रको प्रवाह उच्च भयो । गाउँ परिवर्तनको मुख्य सूत्र पुल बन्यो भने गाउँहरू जोडिएपछि बुटवल बजार गुल्जार बन्यो । नुनतेल लिन साइकल चढेर आउनेहरू बुटवलका ग्राहक भए । पुलकै बाटो गरेर कुखुरा, खसी तथा अन्य कृषि उत्पादन आउन थालेपछि बुटवल गाउँको ग्राहक भयो । तर, सबैभन्दा पहिलो प्रभावकारी परिवर्तन थियो— उकालो लागेको जग्गाको भाउ ।

 पुल बनिसकेपछि बन्जरजस्तो बुद्धनगरको भाउ बढ्न थाल्यो । पुलले बुद्धनगरको बस्ती ह्वात्तै वृद्धि गरिदियो । पुल नबन्दासम्म बुद्धनगरमा बस्ती विकास हुन निकै गाह्रो थियो । साइकल काँधमा बोकेर तिनाउ तरी बजार आउनुपर्ने नभए कम्तीमा तीन किलोमिटर हिँड्नुपर्ने बाध्यतालाई पुलले मेटिदियो । फलस्वरूप बुद्धनगरमा नम्बरी र सुकुमबासी जग्गाको सिर्जना भयो ।

मधेसको सहरमा बस्न चाहने तर मूल सहरमा जग्गा किन्न नसक्ने पहाडका मध्यम÷निम्न मध्यम वर्गका मानिसको सहर बस्ने सपना पूरा गरिदियो । यो सबै बस्ती विकासको अवसरले नै सम्भव भएको हो । पुलकै कारण थपिएको जनघनत्वले बुटवलको राजनीतिमा पनि प्रभाव पार्न थाल्यो ।

कलुषित राजनीति

आँकडा त सायद छैन तर मैले देखेसम्म त्यो पुलले सबैभन्दा बढी चाप भोगेको दिन हो— माओवादीका अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल पहिलोपटक बुटवल पुगेको दिन । भर्खरै युद्धको राप र तापबाट आएको माओवादी डरलाग्दो र अनौठो शक्ति थियो । प्रचण्ड, बाबुरामलगायतका नेता तिलस्मी थिए धेरै जनताका लागि । उनीहरूलाई हेर्नकै लागि गाउँबाट बुटवल आउने जनताको भीडले दबिएर पुल कोल्टे परेको थियो ।

संविधानसभाको दोस्रो निर्वाचनमा रूपन्देही क्षेत्र नं. ४ बाट तत्कालीन माआवोदी उपाध्यक्ष डा. बाबुराम भट्टराईले उम्मेदवारी दिएको समयमा पनि यही पुलसँग जोडिएर राजनीति घुम्यो । पुलकै कारण बनेको जनघनत्व हो— बुटवल वडा नं. १३ को घनत्व । गुल्मी, पाल्पा, स्याङ्जा, अर्घाखाँची, प्यूठानलगायतका छिमेकी पहाडी जिल्लाहरूबाट बुटवल बस्न आएकाहरूले भरिएको यो वडाको जनसंख्या रूपन्देहीकै देवदह र रुद्रपुरबाहेक अन्य हरेक गाविसको भन्दा बढी हो ।

बाबुरामले उम्मेदवारी दिएको क्षेत्र नं. ४ मा (तत्कालीन) बुटवल उपमहानगरपालिका र (तत्कालीन) मोतिपुर गाविस पर्थे । त्यसैले यति धेरै जनघनत्व भएको यो वडा चुनावी राजनीतिका निम्ति महत्वपूर्ण थियो । सायद स्थानीय कार्यकर्ता र नेताले यो ठाउँमा आफ्नो पकड बढी भएकै आशा देखाएकाले होला, बाबुराम यो क्षेत्रबाट चुनाव लड्न तयार भए । चुनावी प्रचारको समयमा बाबुरामको यो वडामा भएको विशेष दौडधुपले पनि यो अनुमानलाई आड दिन्छ ।

सायद चुनावी दाउपेचमा माओवादी कमजोर नै थियो, जित एमाले उम्मेदवार विष्णु पौडेलको पोल्टोमा गइदियो । आज पनि सुकुमबासी जग्गाको लालपुर्जादेखि दिन सकिने सबै आश्वासनको बुई चढेर यो पुलले विस्तार गरेको भूमिमा राजनीतिको घोडा दौडिएकै छ । परिणाम नदीको बहाव क्षेत्र खुम्च्याएर मानवबस्ती थोपरिएको छ । हरेक बर्खामा यही मानवबस्ती आतंकको सिकार हुन्छ । अब पुल र तटबन्धलाई लिएर राजनीतिको अर्को अध्याय सुरु हुनेछ ।

जन्मको कथा

मानवबस्तीले एकातिर तिनाउ नदीको बहाव खुम्च्याएको छ । अर्कोतर्फ त्यही मानव स्वार्थले गिट्टी र बालुवा निकाल्दा निकाल्दै तिनाउ नदीलाई गहिरो गर्तबाट बहन बाध्य पारेको छ । इन्जिनियरहरूले पटकपटक गिट्टी, बालुवा निकाल्न नरोके बुटवल सहरले कुनै पनि बेला ‘अकल्पनीय दुर्घटना' भोग्नुपर्नेबारे सचेत गराइआएकै हुन् । रूपन्देहीबाटै जितेर केन्द्रसम्म पुगेका कांग्रेस नेता बालकृष्ण खाँड सिँचाइमन्त्री हँदा सुरु गरिएको ‘जनताको तटबन्ध'ले मात्र तिनाउको नियति फेर्न सक्दैन भन्ने त अहिले नदी आफैंले देखाइदियो । नदीले कटान गरेको भागमा नै ‘जनताको तटबन्ध' बाँधिएको थियो । अन्ततः ‘जनताको तटबन्ध'ले अक्षमता साबित गर्‍यो र एक दशकको जन्मोत्वस मनाइसक्दा नसक्दै पुलको दुखद अवसान भयो ।

पुलको मृत्युले सम्भवतः कदरबहादुर रायमाझी जत्तिको दुखी अरू छैनन् । स्थानीय ‘नवीन औद्योगिक कदरबहादुर-रीता उच्च मावि’का सञ्चालक समिति अध्यक्ष रहेका समाजसेवी कदरबहादुर रायमाझीले यो पुल बनाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका थिए । मंगलबार साँझ उनलाई फोन गरेर पुलसँग जोडिएको सुखदुःख सुनाउन भनेँ । उनले फोनबाटै पुल निर्माणको लामो कथा बताए ।

२०५६ सालमा कदरबहादुर सञ्चालक समिति अध्यक्ष बन्दा अहिले रूपन्देहीमै राम्रो नतिजा दिन सफल सामुदायिक विद्यालयमध्येको एक ‘नवीन औद्योगिक कदरबहादुर-रीता उच्च मावि प्राथमिक विद्यालयको तहमा थियो ।

२०३३ सालमा स्थापना भएर सहरकै पिँढीमा बसेको भए पनि स्कुल उपेक्षित थियो । सुकुमबासी बस्तीका नानीहरू पढ्ने स्कुलमा पछि बुद्धनगर बस्तीका नानीहरू थपिए । तर, बर्खा लागेपछि तिनाउ उर्लन्थ्यो र स्कुल आउन कठिन हुन्थ्यो । उर्लंदो भेलबीच सुत्केरी महिलालाई बडो कठिनसँग भिजाउँदै अस्पताल लैजाँदै गरेको देख्दा कदरबहादुरको मस्तिष्क रन्थनिन्थ्यो । उनले अठोट गरे, खोलामा पुल बनाउनुपर्छ । तत्कालीन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइराला भैरहवा आएको बेला रामकृष्ण ताम्राकारको मद्दतबाट उनले पुल बनाइमाग्न अनुरोध गरे ।

गिरिजाप्रसाद कोइरालाले चासो देखाए । सडक डिभिजनका मानिस बोलाएर बेलीब्रिज राख्न लगाए । तर, राजनीतिक उथलपुथलले कोइरालालाई सत्ताबाट हुत्याएपछि बेलिब्रिजको सपना पनि खेर गयो ।

बेलिब्रिजको सपना अगाडि नबढ्ने देखेपछि कदरबहादुरले झोलुंगे पुल राख्ने अठोट गरे । नदीपारिका १२ गाविसका अगुवाहरूसमेत भेला भएर कदरबहादुरको अध्यक्षतामा समिति बन्यो । समितिको पहलमा मन्त्रालयबाट बजेट पनि आयो । बजेटअनुसार निर्माण सुरु गरेर पुल शिलान्यास गर्ने तयारी गर्दा मुलुकको राजनीतिमा राजाको प्रत्यक्ष शासन सुरु भइसकेको थियो । रामप्रसाद पन्त लुम्बिनी अञ्चलका अञ्चल प्रशासक भएर पुगेका थिए । तयारी पूरा भइसकेको शिलान्यास कार्यक्रम उनले रोकिदिए । कदरबहादुर सम्झन्छन्— पन्तले सोधेका थिए, तपाईंहरू को हो सरकारी जग्गामा पुल बनाउने ?

शिलान्यासमा निम्तो गरिएका राष्ट्रिय योजना आयोगका तत्कालीन उपाध्यक्ष डा. शंकरप्रसाद शर्मा पनि गएनन् । ‘रामप्रसाद पन्तले कांग्रेस-कम्युनिस्ट चलखेल गर्न लागे भनेर तत्कालीन मन्त्रिपरिषद्का उपाध्यक्ष डा. तुलसी गिरीलाई फोन गरेछन् । डा. शंकरले पनि जागिर जान्छ भनेर आउन मानेनन्', कदरबहादुर भन्छन् ।

पुलको माथिल्लो भागको निर्माण ‘फेब्रिकेसन'को निम्ति टेन्डर पास भइसकेको थियो । तर, प्रजिअले पुल बनाउने योजना नै खारेज भयो भनिदिए । ६ महिनासम्म काम रोकिएपछि कदरबहादुरहरू फेरि प्रजिअ कार्यालयमा बिन्तीभाउ बिसाउन गए । अन्ततः ६ महिनामा उनै प्रजिअको सक्रियतामै पुल निर्माण सुरु भयो र २०६२ मा सम्पन्न भयो ।

यसरी समाजका निम्ति केही योगदान गर्न खोज्ने अघिल्लो पुस्ताको दौडधुपमा बनेको यो झोलुंगे पुलले मेरै आँखाअगाडि सहरको मुहार फेर्न मेरुदण्डको काम गर्‍यो ।

पढ्न जाने विद्यार्थी, शिक्षक, काम गरी खाने मजदुरहरूले पुललाई मिस गरिरहनेछन् । पुलको बाटो हिँडी हाट भरेर फर्किनेहरूले वा बुटवलमा मजदुरी गरेर रात-साँझ घर फिर्नेहरूले पुलको पुनर्निर्माण पर्खिरहनेछन् ।


प्रतिक्रिया दिनुहोस !

Unity

working together is no longer optional-it is a matter of compulsion

Annapurna Media Network has announced the Unity for Sustainability campaign which comes into force from January 1, 2022. The main aim of this campaign is to 'lead the climate change dialogue' working closely with all the stakeholders on sustainable development mode, particulary focusing on climate-change issues.