जहाँ गडबड छ त्यहाँ रहँदिन

साहित्य लेखनको एउटा ध्रुव समाएर लेखनमा लामो समयदेखि संलग्न छन् विष्णु भण्डारी । 'पहेँलो घाम' नामक उपन्यासमार्फत चर्चामा आएका भण्डारी अहिले कथा संग्रह प्रकाशनको तयारीमा छन् । भण्डारीसँग कला अनुरागीले गरेको बात्चित ।

उपन्यासपछि कथासंग्रहको तयारी गर्दै हुनुहुन्छ, तपाईंको यसअघिको लेखन प्रवृत्तिभन्दा केही फरक स्वाद पाइन्छ यसमा ?

यसमा संक्रमणकालीन समाजले भोगेका विषय छन् । अहिले स्थापित गर्न खोजिएका मुद्दा र समाजमा घटित घटना विपरीत रेखामा छन् । बनिबनाउ मानक भत्किँदै छन्, नयाँ मानक निर्माण गर्न समाजमा संघर्ष भइरहेको छ । त्यसैलाई पहिल्याउने प्रयत्न गरेको छु कथामा । प्रगतिशीलहरूले लेख्न जाँगर नचलाएका वा चुनौती लिन डराएका विषयमा पनि लेखेको छु, त्यो नयाँ स्वादकै लाग्ला पाठकलाई ।

तपाईंको लेखनको आधार के हो ?

राजनीतिक विषयवस्तुमा लेख्न मन पराउँछु । समाज र समयलाई वैचारिक आँखाले हेर्नुपर्छ भन्ने ठान्छु । विचारबिनाको मान्छे हुँदैन, समाज हुँदैन, अझ लेखक त हुनै सक्दैन । निश्चित विचारद्वारा निर्देशित छैन भन्नु भावुकतामात्र हो । त्यसैले समकालीन अन्तरविरोध र तत्कालीन समयको यथार्थ अभिव्यक्त गर्दा कला साहित्यमा राजनीति भयो भन्नु अति सोच हो । तर लेखक राजनीतिक पार्टी होइन, विचारद्वारा निर्देशित हुनुपर्छ भन्ने मान्यता राख्छु ।

तपाईंको जीवन जागिर, राजनीति, व्यापार र साहित्य आदिको भंगालामा बाँडिएको देखिन्छ । साहित्यमा पनि एउटै विधामा टिक्नुहुन्न, किन यसरी भड्किरहनु हुन्छ ?

जीवन गतिशील हुन्छ, पोखरीको पानीजस्तो स्थिर हुँदैन । समाजका अन्तरविरोध, प्रकृतिसँगको संघर्ष र त्यसबाट प्राप्त चेतनाले मान्छेको दैनिकीमा प्रभाव पार्छ । मान्छेभित्रको चाहना, आशा र बाँच्नका लागि गर्ने उपक्रमले उसको हिँडाइको गति निर्धारण गर्छ । यही कारणले मान्छे विभिन्न क्षेत्रमा भड्किँदोरहेछ । म सामाजिक उत्पीडनविरुद्ध संघर्ष गर्न राजनीतितिर आकर्षित भएँ । साहित्यलाई अभिव्यक्तिको माध्यम बनाएँ ।

अहिलेसम्म पनि साहित्य र राजनीतिको दोभानमै छु । व्यापार मेरो रुचि र साध्य हैन, जीविकोपार्जनको साधन हो । करिब एक दशक व्यापार गर्दा पनि कलासाहित्य र राजनीतिबाट विमुख हुन सकिनँ । यसैबीच एक महाकाव्यसहित सात कविताकृति प्रकाशित भएपछि आख्यानमा हात हालेँ । उपन्यासले मेरो आख्यानक्षमताको परीक्षा लियो । त्यसको प्रतिक्रियाबाट उत्साहित भएर कथा संग्रह तयार गर्दैछु । साहित्य मेरो सानैदेखिको सपना हो, मूल रूपमा त्यही सपनालाई पछ्याइ हिँडेको छु ।

तपाईंको जीवन व्यवहार र लेखन हेर्दा विरोध तपाईंको प्रवृत्तिजस्तै देखिन्छ । किन यस्तो ?

हाम्रो समाज नै विरोधाभाषपूर्ण छ । सेवा प्रदायक संस्था मेवा कसरी प्राप्त गर्ने भनेर ढुकी बस्छन् । एउटा राजनीतिज्ञ सेवाको लागि हैन, पद र पैसाका लागि राजनीति गर्छ । हुँदा–हुँदा कवि पनि पद, प्रतिष्ठा र पैसाको पछि दौडेको देख्छु । यस्तो समय र समाजमा मैले विरोध गर्नुको तुक त के नै छ र ! तैपनि मैले आफैं संलग्न पार्टी नेतृत्वमा आएको विचलनबारे खुलेरै उपन्यास 'पहेँलो घाम' लेखेँ ।

त्यसमा मैले विरोधका लागि विरोध होइन, तर्क र तथ्यका आधारमा विरोध गरेको छु । जब प्रगतिशील लेखक संघको कार्यकारी ठाउँमा पुगेँ, त्यसको संरचना, कार्ययोजना र कार्यशैली देखेर ममा एक किसिमको वितृष्णा नै जागृत भयो । त्यसैले त्यस्ता प्रवृत्तिको विरोध गर्नु स्वाभाविक ठान्छु । प्रज्ञा प्रतिष्ठानको पनि हालत त्यस्तै पाएँ । एउटा लेखक हुनुको नाताले समाजमा देखिएका गलत सोच र गतिविधिलाई टुलुटुलु हेरेर बस्न सकिन्न । लेखकको धर्म भनेकै विरोध त हो ।

तपाईं राजीनामा दिन माहिर हुनुहुन्छ है । पहिले लोकसेवा लडेर खाएको जागिरबाट राजीनामा दिनुभो, केहीअघि प्रज्ञाको पद्य विभागबाट पनि राजीनामा दिनुभो !

मेरो चेतनाले जहाँ गडबड छ भन्ने सोच्छ, त्यहाँ रहन सक्दिनँ । सायद यो मभित्र रहेको विद्रोही चेतको प्रतिफल होला । म बाँच्नका लागि बाँच्न चाहन्न, सार्थक जीवन चाहन्छु । अहिलेसम्म सार्वजनिक भएका राजीनामा यतिमात्रै हुन् । तर यी भन्दा धेरै ठाउँमा र धेरैपटक राजीनामा दिएको छु मैले । समयक्रममा बताउँला ।

तपाईं अक्सर छोरा उमेरकाहरूसँग साहित्यिक वृत्त बनाउनु हुन्छ, आफ्नै छिमलका साथीसँग देखिनुहुन्न, किन हो ?

युवापुस्तासँग रम्नुको अर्थ हो आफूलाई सधैं युवा बनाई राख्नु । युवासँग नयाँ सोच, विचार र उत्साह हुन्छ । उमेर ढल्किसकेपछि मान्छेमा अलिक दम्भ, अनुभववाद र कुटिलता बढ्दै जान्छ कि जस्तो अनुभूति गर्छु । सिर्जनशीलता गिर्दो भए पनि विगतको ब्याज खान खोजिन्छ र अलि बढी व्यक्तिवादले गाँज्छ ।

तर युवाको सोचमा समाज र राष्ट्रकै सपना फैलिरहेको पाउँछु । उनीहरू यति आशावादी हुन्छन् कि सिंगै ब्रह्माण्ड घुम्ने योजना बुन्छन् । भोको पेट र निरस जीवनसँग संघर्ष गरेरै पनि संसार जित्ने कल्पना हुन्छ उनीहरूसँग । उनीहरूसँग हिँड्दा आफूमा पनि सिंगो संसार रच्ने सामथ्र्य भएको महसुस गर्छु ।

तपाईं नयाँ पुस्तालाई उठाउनुपर्छ भनिरहनु हुन्छ । अनेक अभियान चलाएर कोसिस पनि गर्नुभो । तर आजकाल थाक्नुभयो कि कसो ?

नेपाली साहित्यमा युवापुस्तालाई अघि बढ्न प्रेरणा दिनेमा पारिजात दिदी निकै अगाडि थिइन् । त्यसपछि त्यस्तो अभिभावक नेपाली साहित्यले पाएको छैन । म सामूहिकतामा विश्वास गर्छु, सहकार्यको मान्यता राख्छु । मिल्ने जति सबै मिलेर नेपाली कलासाहित्यको खोज, उन्नयन गर्नुपर्छ भन्ने लाग्छ ।

यही हुटहुटीले आन्दोलन, अभियान र प्रकाशनद्वारा युवा पुस्तालाई संगठित गर्ने, लेख्न प्रेरित गर्ने र स्थापित गर्ने प्रयत्न गरेँ र गरिरहेकै छु । थाकेको छैन । अभियानहरू त परिस्थिति र आवश्यकताअनुसार चल्छन्, सुस्ताउँछन् नै ।

महाकाव्यसहित सात कविता कृति र उपन्यास गरेर आठवटा किताब लेखिसक्नुभो । तर घरमा त एक रुपैयाँ पनि दिनु भएको छैन रे ! लुकाउनुभएको हो आम्दानी ?

नेपालमा साहित्यको बजार गतिलो छैन । केही प्रकाशन गृहले साहित्यमा लगानी गरेका छन् । लेखकलाई रोयल्टी दिने र साहित्यलाई बजारमार्फत पाठकसम्म पुर्‌याउन उनीहरूको प्रयत्न सराहनीय छ । तर देखिएका सबै प्रकाशन गृह व्यावसायिक छैनन् । कतिलाई लाग्छ, पुस्तक प्रकाशन गरेर लेखकलाई ठूलो गुन गरेका छौं ।

त्यस्ता प्रकाशन गृहका हातमा परियो भने आफ्नै खल्तीबाट पैसा खर्च गर्नुपर्ने हुन्छ लेखकले । 'पहेँलो घाम' लेख्न 'फिल्ड भिजिट' गर्दा भएको खर्चकै गन्ती लाखमा पुग्यो । उपन्यासको बिक्री पनि राम्रै भयो । तर अझै पनि घरबाट हिँड्ने समय श्रीमतीसँग खर्च माग्नुपर्ने दैनिकीमा परिवर्तन भएको छैन । यस्तै छ, के आम्दानी लुकाउनु !