घर घडेरी छनोटमा वास्तुशास्त्रको औचित्य

वास्तुशास्त्रमा प्रकृति एवं मानव जीवनको सन्तुलन, निर्माणको सम्पूर्ण ज्ञान छ । मानव–जीवनमा पाँच तत्व (भूमि, जल, तेज, वायु, आकाश) ले सकारात्मक वा नकारात्मक प्रभाव पारिरहेका हुन्छन् । मानिसको शरीरमा कुनै पनि वस्तु र पञ्चतत्वको मात्राको समन्वय राम्रो भएन भने असन्तुलन सिर्जना हुन्छ । भूमि (घडेरी) को महत्व आफ्नै ठाउँमा भए पनि विशेष गरेर सूर्यले यस संसारमा पार्ने प्रभावलाई ध्यानमा राखेर वास्तुशास्त्र विधिको निर्धारण तथा निर्माण भएको छ । पञ्चतत्वको प्रभावलाई सन्तुलनमा राख्दै समन्वय गरेर बनाएको भवनमा बस्ने मानिसलाई सुस्वास्थ्य, सुख, समृद्धि र शान्ति प्राप्त हुन्छ ।

सूर्यको प्रकाशले सबैलाई न्यानो र जीवनदायिनी शक्ति प्रदान गर्छ । वनस्पति, प्राणी, जीवजन्तु र अन्य उपग्रहहरूलाई प्रकाशित हुने शक्ति प्रदान गर्छ । प्रकृति, वनस्पति र मानजीवनको एकअर्कामा सम्बन्ध रहेकाले प्रकृतिसँग जीवनको तालमेल मिलाउने शास्त्र नै वास्तुशास्त्र हो । पृथ्वीको गुरुत्वाकर्षण शक्ति, सूर्यको ऊर्जा, पानीको शीतलता, तेजको तरंग, वायुको प्राणदायिनी शक्तिको तालमेल नै वास्तुशास्त्रअनुसारको प्राकृतिक सन्तुलन तथा तालमेल हो ।

वास्तुशास्त्र एक व्यावहारिक शास्त्र भएकाले प्राचीन सभ्यतादेखि नै यसको प्रचलन रहेको प्रमाण शास्त्रहरूमा रहेको पाइन्छ । वैदिक ऋषिमहर्षिहरूले आत्मसात् गरेको हुनाले यसको सान्दर्भिकताको अझ बढी पुष्टि हुन्छ । जुनसुकै देशका मानिस भए पनि वास्तुशास्त्रको विधिलाई अपनाएर बनाएको घरमा बस्नाले सुख, समृद्धि र शान्ति पाएकै दृष्टिगत हुन्छ । यो वास्तुविज्ञान निर्माण र जीवनजगत्को प्रत्यक्ष तालमेलको सिद्धान्त हो ।

नेपालमा हजारौं वर्षपहिले बनेका मठ, मन्दिर, किल्ला, दरबार, पोखरी, बिहार, गुम्बाहरू वास्तु सिद्धान्तमा निर्माण भएका छन् । अहिले पनि नेपालमा बनेका हजारौं मन्दिर वास्तुशास्त्रअनुसार नै बनेका र सुरक्षित रहेका छन् । एक–अर्को वस्तुसँगको संसर्ग, सम्बन्ध, सम्मुख आगमनले उत्पन्न हुने एक किसिमको ऊर्जाको बारेमा पनि वास्तुशास्त्रले सैद्धान्तिक विश्लेषण गर्छ । ऊर्जाको परावर्तन र त्यस ऊर्जाले मानव जीवनमा पार्ने प्रभावको बारेमा ध्यान दिएर सकारात्मक तरंगको अपेक्षा राख्नु नै वास्तुशास्त्रको प्रमुख उद्देश्य हो ।

दिशा र पञ्चतत्वको अवस्था
उत्तर– पूर्व, ईशान पानी
पूर्व– दक्षिण, अग्निकोण आगो
दक्षिण– पश्चिम, नैऋत्य पृथ्वी
पश्चिम– उत्तर वायव्य हावा
उत्तर– ईशान, मध्यभाग आकाश

पञ्चतत्वको मेलमा वास्तुशास्त्रीय आधारहरू निर्माण भएका छन् । तत्वबीचको घर्षणले संसारको सृष्टिको सामञ्जस्य भएको देखिन्छ । यही वैज्ञानिक सूत्रका आधारमा मानिसको निवासस्थानको सामञ्जस्य कसरी गर्न सकिन्छ भन्ने प्रस्ट्याएको छ ।

घडेरी छनोटका आधार
प्राचीन वैदिक वास्तुशास्त्रमा घर तथा व्यावसायिक भवन बनाउने घडेरीका लागि उपयुक्त अनुपयुक्त भूमि छुट्ट्याउन निम्न कुराको गहिरो विचार–विमर्श र विश्लेषण गर्ने गरेको पाइन्छ ।

माटोको रङका आधारमा
घर बनाउन लागेको घडेरीको माटोको रङ कस्तो छ भनेर वास्तुशास्त्रका आधारमा पाँच तरिकाले परीक्षण गरिन्छ ।

ब्राह्मणी घडेरी: छुँदा नरम, हेर्दा कमेरो माटो, मीठो स्वाद दिने खालको माटो भएको घडेरी ब्राह्मणी नामले चिनिन्छ । यस्तो ठाउँमा घर बनाउनाले सुख, समृद्धि, शान्ति पाइन्छ । यस्तो घडेरी सर्वात्तम मानिन्छ ।

क्षत्रीया घडेरी: रातो माटो भएको, छुँदा अलि कठोर, चाम्रो, डल्ला–डल्ला परेको, धुजाधुजा परेर माथिमाथि चर्केको चिम्ट्याइलो भूमिलाई क्षत्रीया घडेरी भनिन्छ । यस्तो घडेरी बलवर्धक, तेज र वीरता बढाउने हुन्छ । यस्तो घडेरी उत्तम मानिन्छ ।

वैश्या घडेरी: पहेलो रङ अथवा हरियो रङ भएको, छुँदा धेरै कडा वा नरम नभएको मध्यम खालको माटोको स्वाद अमिलो–अमिलो भएको घडेरीलाई वैश्या घडेरी भनिन्छ । यस्तो घडेरीमा उद्योग व्यापारका लागि भवन निर्माण गर्न सकिन्छ ।

शूद्रा घडेरी: छुदा साह्रै अरम परेको, कठोर कालो रङ भएको, स्वाद नमीठो भएको घडेरीलाई शूद्रा घडेरी भनिन्छ । आवासका लागि यस्तो घडेरी राम्रो मानिँदैन । कुनै व्यावसायिक भवन निर्माणको काम गर्नु नै राम्रो हुन्छ । रङ, सुगन्ध, अवस्था मि िश्रत भूमिमा स्कुल, क्याम्पस र शिक्षा प्रदान गर्ने भवन निर्माण गर्नु शुभ मानिन्छ ।

नेपालमा हजारौं वर्षपहिले बनेका मठ, मन्दिर, किल्ला, दरबार, पोखरी, विहार, गुम्बाहरू वास्तु सिद्धान्तमा निर्माण भएका छन् । अहिले पनि नेपालमा बनेका हजारौं मन्दिर वास्तुशास्त्रअनुसार नै बनेका र सुरक्षित रहेका छन् ।

समतलताका आधारमा
वास्तुशास्त्रमा समतलताका आधारमा घडेरीलाई मुख्य चार प्रकारमा विभाजन गर्न सकिन्छ ।

कूर्मपृष्ठ: बीचमा अग्लो एवं चारैतर्फ भिरालो भएको घडेरीलाई कूर्मपृष्ठ (कछुवा ढाडे) घडेरी भनिन्छ । यस्तो भूमिमा आवास बनाउनाले जीवनमा सुख, समृद्धि, उल्लास र बलवृद्धि हुन्छ ।

गजपृष्ठ: जुन घडेरी चार कुना उठेको छ र बीचमा सामान्य होचो छ, त्यस्तो घडेरीलाई गजपृष्ठ (हात्तीढाडे) घडेरी भनिन्छ । यस्तो घडेरीमा निवास गर्नाले आयु, आरोग्य, ज्ञान र धनको वृद्धि हुन्छ ।

दैत्यपृष्ठ: जुन घडेरी पूर्व र उत्तरतिर अग्लो र पश्चिमतिर होचो छ, त्यस्तो घडेरीलाई दैत्यपृष्ठ (दैत्यढाडे) घडेरी भनिन्छ । यस्तो ठाउँमा आवास बनाउनाले हानि हुन्छ । विशेष गरेर चौपाया, सन्तति र आर्थिक पक्ष आदिमा समस्या उत्पन्न हुनसक्छ ।

नागपृष्ठ: पश्चिम–पूर्वमा लामो सोतो भएको, माझमा होचो, दक्षिण–उत्तरमा अग्लो भएर उठेको घडेरीलाई नागपृष्ठ (नागढाडे) घडेरी भनिन्छ । यस्तो घडेरीमा आवास गर्नाले घरमूलीको स्वास्थ्य, आफन्त, बन्धु–बान्धवसँग झैझगडा र दुःख हुन्छ ।

पत्रपत्रका आधारमा
भूमिमा माटो, ढुंगा, ग्यास, खनिज पदार्थ र पानीको समन्वय भएको हुन्छ । माटो विभिन्न चट्टान, पत्रपत्र परेको विभिन्न खालको हुन्छ । एकै ठाउँमा पनि खन्दै जाँदा विभिन्न पत्र पाइन्छ । पत्रका आधारमा भूमिलाई चार भागमा वर्गीकरण गर्न सकिन्छ:

कडा: कडा खालको पत्रले युक्त भएको भूमिलाई कडा भूमि भनिन्छ । यस्तो भूमि पानी जम्मा भए पनि धसिँदैन । यस्तो भूमि चिराचिरा भएर फुट्दैन । यस्तो भूमिमा आवास बनाउन सर्वाेत्तम हुन्छ ।

सामान्य: आकाशबाट परेको पानीलाई केही मात्रामा शोषण गर्नसक्ने, नरम खालको, चिराचिरा नभएको भूमिलाई सामान्य भूमि भनिन्छ । यस्तोमा आवास बनाउन सामान्य मानिन्छ ।

गेंगरी: बालुवा, ससाना ढुंगा मिसिएको, खस्रो खालको, चार हातदेखि सात हातसम्ममा कतै बालुवा, कतै ढुंगा, कतै कडा माटो भएको भूमिलाई गेंगरी भूमि भनिन्छ । यस्तो भूमि आवासका लागि उत्तम मानिँदैन ।

पाकिला: बाक्लो माटो भएको, विभिन्न खालका रङ भएको माटो, कतै ढर्‍याङ परेको भूमिलाई पाकिला भूमि भनिन्छ । यस्तोमा कलकारखाना बनाउनु राम्रो हुन्छ ।

दिशाका आधारमा
आवास बनाउने घडेरीको मध्य भागबाट पर्ने दिशाहरूका आधारमा पनि घरमा बास बस्नेहरूलाई प्रभाव परिरहेको हुन्छ । त्यसैले वास्तुशास्त्रमा यसका बारेमा पनि केही निश्चित नियम उल्लेख गरिएका छन् ।

घडेरी समतल ९० डिग्री कोणमा हुनुपर्छ । वर्षात् कालमा परेको पानीको बगाइ इशान कोणमा बग्ने हुनुपर्छ । वास्तुशास्त्रमा आकाशबाट परेको पानीको बहावको आधारमा पनि शुभाशुभ हेर्ने गरेको पाइन्छ । उत्तर दिशामा बग्ने भएमा धन प्राप्ति, पश्चिमतिर बग्ने भएमा सन्तानमा समस्या, दक्षिणतिर बग्ने भएमा अशुभ फल दिने हुन्छ । पूर्वतिर बग्ने भएमा सम्पूर्ण क्षेत्रमा शुभ प्रभाव पार्ने हुन्छ । जुन घडेरीमा चारै कोण मिलेको छैन, त्यस्तो घडेरी पनि अशुभ मानिन्छ । तर, ईशान कोणमा चोसे भएको र ईशान बढेको भए शुभ मानिन्छ ।

घडेरीबाट पर्ने बाटोको प्रभाव
घरको अगल–बगल पर्ने बाटोले गर्दा राम्रो घडेरीले पनि नराम्रो प्रभाव पार्ने गर्छ ।

दोबाटोको संगम: घडेरीको कुनै पनि दिशामा दोबाटोको संगम हुनसक्छ । यस्तो भएमा निम्नानुसार शुभाशुभ फल प्राप्त हुन्छ ।

घडेरीबाट पूर्व या उत्तर दिशामा दोबाटो भए कुनै दोष हुँदैन । दक्षिणमा भए सामान्य दोष र पश्चिममा दोबाटो भए सामान्य दोष हुन्छ । घडेरीलाई चारैतिरबाट बाटोले काटेको छ दोष हुँदैन । आवासको नजिक अर्थात् सय हातसम्ममा वर, पीपल आदिको रूख भएमा दोष लाग्छ ।

घरको छेउछाउमा ठूला रूख, स्तम्भ आदि छन् र त्यसको छायाँ बिहानको १२ बजेसम्म घरको छानामा पर्छ भने त्यो पनि अशुभ हुन्छ ।

घरको अगाडि दूध आउने वा काँडा भएको रूख रोप्नु हुँदैन ।

घडेरीको उत्तर, पूर्व वा ईशान कोणमा ठूलो रुख, डाँडो भएमा र त्यसको छाया घरको छानामा परिराखेमा साथै दैलोअगाडि ठूलो खाँबो ठडिएको भएमा पनि दोषयुक्त हुन्छ । घडेरीको पश्चिम, दक्षिण अथवा आग्नेय कोणमा कुनै जलाशय, खाल्डो, पुलपुलेसा आदि भएमा घडेरी दोषयुक्त मानिन्छ ।

कुनै पनि पानीको मूल पूर्व दिशामा छ र त्यसको बगाइ अर्थात् निकास पश्चिमदेखि पूर्व या दक्षिणदेखि उत्तरतिर छ भने दोष लाग्दैन ।

घडेरीको छेउछाउमा झाडी, पुरानो किल्ला, राजप्रासाद (राजदरबारको भग्नावशेष) हुनु राम्रो हदैन । पुराना इँटा, किल्ला, श्मशानका दाउरा पनि घरमा पर्नु हुँदैन अर्थात् प्रयोग गर्नु हुँदैन ।

घडेरीमा जग खन्दा, डोब खन्दा, शालिग्राम, शंख आदि आकृति भएका पत्थर, कछुवा, शुभ धातु, सग्ला इँटा, स्वर्ण, आभूषण, सिक्का आदि प्राप्त भएमा शुभ मानिन्छ ।

घर बनाउनुपूर्व विचारणीय कुराहरू
आवासका लागि वा अन्य कुनै प्रयोजनका लागि निर्माण गरिने भवन र प्रतिष्ठान आदिको घडेरी लिँदा गृहप्रवेशदेखि आन्तरिक सजावट र कोठा निर्धारणसम्म ध्यान दिनुपर्छ । त्यसमा पनि वास्तुशास्त्रअनुसार उपयुक्त घडेरी खरिद गर्नुपर्छ । शुभमुहूर्तमा निर्माण कार्य प्रारम्भ गर्नुपर्छ । मानिसको पञ्चतत्वसँग नजिकको सम्बन्ध भएकाले मानवको जीवनमा पञ्चतत्वले महत्वपूर्ण प्रभाव पार्छ ।
भूमि: विभिन्न कोणबाट शुभ भूमि चयन गर्नुपर्छ ।
पानी: भवन निर्माणदेखि नै पानी चाहिने भएकाले पानीको स्थान पूर्वाेत्तर अर्थात् ईशान कोणमा उचित मानिन्छ । इनार कुवाका लागि ईशान कोणमा पानीको स्रोत बनाउनुपर्छ । पानीको स्रोत निर्माणका लागि पर्याप्त जग्गा पनि घर बनाउनुपूर्व नै छोड्नुपर्छ । ईशानमा पानीको स्रोत निर्माण गर्न सम्भव छैन भने ट्यांकीको पानी ईशानमा झर्ने गरी एउटा धारो बनाउनुपर्छ ।

वायु: वायु (हावा) प्राणिक ऊर्जा, प्राणदायिनी शक्तिको रूपमा वायुलाई बुझिन्छ । भौगोलिक बनावटका आधारमा घरभित्र या बसोबास गर्ने ठाउँमा शुद्ध हावाको प्रवेश अनिवार्य आवश्यकता हो । शुद्ध वायु नै जीवनदायिनी शक्ति हो । भवनको खपाइका लागि पनि पश्चिमोत्तर वायव्य कोणमा खाली ठाउँ हुनु परम आवश्यक मानिन्छ ।

अग्नि: अग्नि (तेज) तीन प्रकारका हुन्छन् । सूर्यको प्रकाशलाई प्राकृतिक, जलबाट उत्पन्न कृत्रिम, पेटभित्र रहने जठराग्निलाई अग्निका रूपमा परिभाषित गरिएको पाइन्छ । अग्निको स्थान आग्नेय कोण हो र त्यही दिशामा भान्छा, जेनेरेटर, विद्युत्का सामान र तापसँग सम्बन्धित सम्पूर्ण उपकरण दक्षिणपूर्व आग्नेय कोणमा स्थापित गर्नुपर्छ ।

आकाश: शब्दगुणकम् आकाशम् शब्द र गुणले सहित भएको नै आकाश हो । आकाश शब्दले खुलापन भन्ने अर्थ बुझाउँछ । ध्वनिलाई गति दिने र विस्तारित हुन सघाउने नै आकाश हो । निर्माण गर्दा घरको चारैपट्टि खुला छोड्नु उपयुक्त मानिन्छ । सुस्वास्थ्य, दीर्घायु र सुखशान्तिका लागि घरवरिपरि वृक्षरोपण अत्यावश्यक छ । सुखशान्ति र समृद्धिका लागि सम्पूर्ण तत्वको तालमेल मिलाएर बस्नु नै सफल जीवनयापन गर्नु हो ।