जो अध्यात्म यात्रामा ठगिए

सम्झना आउँछ कुसुम पगलीको । कुसुम उनको नाम थियो भने पगली उनलाई आम मानवीय व्यवहारभन्दा पृथक् भएकाले हामीजस्ताले प्रदान गरेको फरक पहिचान थियो । पहिलोपटक उनलाई पाइलट बाबाको नैनीताल आ श्रममा देखेको थिएँ । पातली, अग्ली, आफ्नो सामानको पोको सधैं आफूसँग राख्ने, कोही उनको वा उनको सामानको छेवैमा पुग्यो भने झस्किँदै चिच्याउने, ‘तँ मेरो सामान चोर्न आएको होस् ? ' आ श्रमवासी वा आगन्तुक सबै पाइलटबाबाप्रति अति सम्मान आदरभाव, गुरुभाव राख्ने तर कुसुम भने बेग्लै, उनले कहिल्यै बाबाप्रति आदर दर्शाइनन् ।

हामी बाबासँगै बसेर चर्चा गरिरहेका हुन्थ्यौं । त्यो बेलासम्म नैनीताल आ श्रममा प्रशस्त खुल्ला ठाउँ थियो, जुन अहिले पाइँदैन । बाबालाई भवन निर्माणको औधी रहर छ । हामी आ श्रमको कुनै पनि खुला ठाउँमा एउटा कुर्सी राखेर भुइँमा केही ओछ्याएर पर्खेर बस्थ्यौँ । बाबा त्यै कुर्सीमा आएर हामीसँग वार्तालाप गर्नुहुन्थ्यो । त्यो बेलासम्म उहाँ अहिलेको जस्तो व्यस्त हुनुहुन्थेन, अहिलेको जस्तो कुशल व्यावहारिक, मर्यादित वक्ता र शास्त्रीय पनि हुनुहुन्थेन । एकदिन त्यसैगरी हामी बाबासँग बसेर कौतुहलको निदानमा रमेका थियौं, कुसुम आइपुगिन् र कड्किदै भनिन ‘मेरो लागि कुर्सी खै र बाबाले हाँस्दै एकजनालाई कुर्सी ल्याउन पठाउनुभयो । कुसुम बाबासँगै कुर्सीमा बसिन् ।

एकदिन बाबाले कुसुमको बारेमा हामीलाई जानकारी दिनुभयो । ‘यी महिला कोलकाताको एउटा करोडपति परिवारको सदस्य थिइन् । राम्रै पढे लेखेकी छन् युवावस्थामा नै यिनलाई आध्यात्मिक हुन मन लाग्यो । नारायणदत्त श्रीमालीका पुस्तक पढेर यिनी मन्त्रमुग्ध भइन र युवा जोसमा यिनी घरबार छाडेर गुरु कहाँ पुगिन् । गुरुले कहिले यो त कहिले त्यो साधना गराउँदै यिनको शोषण गरे । कहिले कपोलकल्पित महामानव पात्रहरूको खोजीमा हिमालय यात्रा गर्ने निर्देश त कहिले यो अनुष्ठान गर, कहिले त्यो अनुष्ठान गर भने । यिनको सारा सम्पत्ति गुरुले लुटे, अध्यात्मको नाममा शोषणबाहेक यिनले केही पाइनन् । सम्पत्ति सकिएपछि गुरु आ श्रमको द्वार पनि यिनका लागि बन्द भयो । यिनलाई बौलाहा बनाउनमा तिनै गुरुको हात छ ।'

पाइलट बाबाबाट कुसुमको कथा सुनेपछि उनीप्रति दया लाग्नु स्वाभाविकै थियो । मैले बाबासँग सोधे, ‘गुरुले पनि यस्तो गर्न सक्छ ? यस्तालाई पनि गुरु भन्ने ? ' उहाँले प्रत्युत्तरमा भन्नुभयो, ‘बेटा, यो संसार हो, यहाँ सबै कुरा छ, धर्ममात्रै सर्वत्र व्याप्त छ भने तपाईं धार्मिक भएको के नै मूल्य ? भ्रष्ट हुने सबै सम्भावना प्रचुर मात्रामा विद्यमान हुँदाहँदै पनि यदि तपाईं नैतिकवान् हुनुभयो भने न नैतिकताको मूल्य हुन्छ ।'

बाबा अध्यात्ममा पनि यस्तो धोखा हुन्छ भने साधकले सच्चा गुरु कसरी भेट्टाउने ? उहाँ भन्दै जानु भो, ‘अध्यात्ममा त संसारभन्दा पनि बढी धोखा छ र हुनु पनि पर्छ । उद्देश्य जति ठूलो, वाधा व्यवधान पनि त्यति नै मात्रामा बढी हुनु स्वाभाविक होइन र ? कुसुममात्रै होइन अध्यात्म यात्रामा ठगिएकाको नामावली लामै छ । साधक अन्धविश्वासी भएर हिँड्यौं भने, ‘गुरु सच्चा छ' भने त मुक्ति नै पाउँछ तर गुरु यदि नकाबधारी छ भने कुसुमकै नियति भोग्न नपर्ला भन्न सकिन्न ।

उपाय एउटामात्र छ जबसम्म यो निक्र्योल हुन्न गुरु सच्चा छ कि छैन साधकले खुल्ला आँखाले, खुल्ला मस्तिष्कले जाँच्नुपर्छ । गुरुलाई भगवान् मान्ने होइन, गुरु भगवान् हुँदा पनि होइन, यो आधुनिक फेसन त रजनिशजीले चलाएका हुन्, उनको देखासिकीमा अन्यअन्यले पनि आफूलाई भगवान् घोषित गरेका हुन् । गुरु शिष्य संवाद दोहोरो हुन्छ, उपनिषद्लाई हेर, गीतालाई हेर त्यहाँ शिष्यले गुरुसँग कस्ताकस्ता प्रश्न गरेका छन्, प्रश्नैप्रश्नले समाधान प्राप्त गरेका छन । आफ्नो सबै शंका समाधान नगरेसम्म कसैलाई पनि गुरु नमान ।'

यो संसार हो, यहाँ सबै कुरा छ, धर्ममात्रै सर्वत्र व्याप्त छ भने तपाईं धार्मिक भएको के नै मूल्य ? भ्रष्ट हुने सबै सम्भावना प्रचुर मात्रामा विद्यमान हुँदाहँदै पनि यदि तपार्इं नैतिकवान् हुनुभयो भने न नैतिकताको मूल्य हुन्छ ।

मैले बेमौसममा कुसुम एवम् पाइलट बाबाको प्रसंग किन स्मृतिबाट तानेर थोपरिरहेको छु ? जिज्ञासा स्वाभाविक हो । यो अकारण होइन, जब मैले हाम्रो सहर काठमाडौंमा युवा कुसुम झैं एक पात्र भेटेँ, उनको भोगाइ सुनेँ, अनि लाग्यो अध्यात्मको नाममा हुने यस प्रकारका ठगी, शोषण र सम्मोहनबारे लेख्नुपर्छ, कुसुमदेखि गंगासम्म । गंगा काठमाडौंको एउटा धनी घरानाकी युवती हुन्, बाउआमा, दाजुभाइ सबै अमेरिकामा बस्छन् । काठमाडौंको सारा सम्पत्तिको भोक्ता उनीमात्रै हुन् । अहिले पनि युवा छन्, सुन्दर र आकर्षक छन् । केही वर्ष पहिला उनको बिहे भयो, तर विस्तारै त्यो नयाँ सम्बन्धसँग उनको मानसिक तारतम्य मिलेन । उनी अशान्त रहन थालिन् । उनको कुनै साथीले काठमाडौंको एकजना गुरुकहाँ जाने परामर्श दिए । केही वर्ष पहिला काठमाडौंमा ती गुरुको बडो जगजगी थियो । गुरु प्रखर वक्ता थिए ।

हुन त ती गुरुलाई मैले २०४५ सालमै चिनेको थिएँ, जुन बेला म आशीष ध्यान केन्द्र जाने गर्थें । उनी रजनिशका ‘फ्यान'लाई निम्तो दिईदिई बोलाउथेँ चिया ख्वाउथेँ, कुरा गर्थे । त्यसपछि दुईतीन वर्ष ती कतै घुम्न गए र फर्केर आउँदा ‘स्वयम्भू मास्टर' भइसकेका थिए । गंगाले सुनाइन्, ‘म घरायसी क्लेश र मानसिक अशान्तिको निवारणार्थ ती गुरुकहाँ जान थाले । उनका कुराले मलाई राहत महसुस भयो, मसँग पैसाको कमी थिएन । मैले धेरै पटक ५० हजारको चेक काटेर गुरुलाई अर्पित गरेँ । तर बिस्तारै मलाई लाग्न थाल्यो म ठगिँदै छु । अनि मैले ती गुरुबाट आफूलाई पृथक् राख्ने निर्णय गरेँ ।

त्यसपछि मैंले श्रीमानसँग पारपाचुके गरेँ। तर अरू कुराको ‘एडिक्सन' जस्तै मुक्त, स्वछन्द जीवन, ध्यान, निष्फिक्रिता, समाधि, ‘एनलाइटेन्डको' नशा मभित्र बसिसकेको थियो । म युवा युवतीहरूमा ‘पपुलर' अर्को आ श्रमतिर लागेँ । त्यो आ श्रमको वातावरण र क्रियाकलाप मेरो प्रकृतिको अनुकूल थियो । नृत्य गर्दै ध्यान गराइन्थ्यो, गुरुका प्रवचन सुनाइन्थ्यो र त्यहाँ आउने जाने सबैको व्यवहार बडो खुलस्त हुन्थ्यो । कामलाई पनि त्यहाँ अन्यत्र जस्तै बन्देज थिएन र पूर्वअनुभवअनुसार मैले थाहा पाएँ, त्यहाँका गुरुलाई मेरो आर्थिक हैसियतसँग सरोकार थिएन । आ श्रमको निश्चित शुल्क तिरेपछि अन्य कुनै रूपमा पैसाको कुरा हुँदैनथियो ।'

उनले आफ्नो कथाको सुनाउँदै गइन्, ‘म त्यो आ श्रममा रम्दै गएँ, एक दिन गुरुले मलाई आफ्नो कक्षमा डाक्नुभयो । अध्यात्मिक वार्तालाप भयो, ध्यानका बाधाबारे बताउनुभयो र ममा ध्यानमा जाने विपुल सम्भावना रहेको उजागर गर्नुभयो । आ श्रमको ध्यान कक्ष र आ श्रम भरी युवायुवतीले आलिंगन गर्नु सहज र स्वाभाविक मानिन्थ्यो । यसलाई गुरुले ‘एनर्जी को ट्रान्सफार्मेसन' प्रक्रिया भन्नुहुन्थ्यो र त्यहाँ ‘अनकन्डिसनल लभ' को लम्बेतान चर्चा गरिन्थ्यो । गुरुले वार्तालापपश्चात मलाई आलिगन गर्ने प्रस्ताव राख्नुभयो, मैले अहो भाग्य ठानेँ, गुरुले मलाई आलिंगन गर्ने । म प्रमुदताका साथ आलिंगनबद्ध भए, बिस्तारै गुरुको हात अन्य अंगमा पुग्न थाल्यो, म आफुलाई छोडाएर भागेँ । अहिले पनि त्यै आ श्रम, तिनै गुरुकोमा जान्छु, तर मलाई थाहा छ त्यहाँबाट मैले केही पाउँदिन, न समाधि, न ‘एनलाइटमेन्ट' । जीवनमा दुईटा गुरुको संगत गरियो, एउटा द्रव्य पिशाच निक्लियो अर्को काम पिशाच । कहिलेकाहीँ मलाई आफैंसँग वैराग्य लाग्छ ।'

उनको मसँग प्रश्न थियो, ‘म कसरी अध्यात्म पथमा आफूसँग केही नभए पनि, केही चाहना नराखेर हिँडिरहेको छु ? ' उनको शब्द र आसयमा खुसी र सन्तुष्ट पनि छु । मैले उनलाई जवाफ दिनु सट्टा सोधें तिमीसँग यस्तो हँदाहँदै पनि तिमी तिनै गुरुको सम्पर्कमा छौं यो कसरी सम्भव भयो ? या त तिमीले केही लुकाइरहेकी छौं, अस्मिता जोगाएर बोलिरहेकी छौ । ध्यान, समाधि, उच्चतम चेतनाबारे त तिमीले दुईदुईजना गुरुको लीला हेरिसक्यौ । के अब तिमी आफू पनि यही ‘गुरुडम क्यारिएर' बनाउन प्रयत्नशील छौं ?

मलाई कुनै ‘क्यारियर' बनाउन आवश्यक छैन । मसँग आफ्नो जीवन सुविधाले बिताउने यथेष्ट सम्पत्ति छ । भर्खरै मैले अर्को बिहे पनि गरेकी छु । म ‘एनलाइटमेन्ट' चाहन्छु त्यसका लागि लागिपरेकी छु । ‘एनलाइटमेन्ट' कुनै यस्तो बस्तु त होइन जुन गुरुले तिमीलाई देओस् र बदलामा तिमीले आफ्नो पैसा वा शरीरले गुरुलाई मूल्य चुकाइदेऊ' मैले भन्न करै लाग्यो- ‘हेर जबसम्म तिमीमा यस्तो चाहना रहन्छ तिमी जुनसुकै गुरुकहाँ गए पनि ठगिने क्रम जारी रहन्छ । मेरो खुसी र सन्तुष्टिको ‘किमिया' सोध्छौ धने म अध्यात्म मार्गमा केही पाउने वा हुने न चाहना राख्छु, न आशा नै गर्छु ।

मैले कुसुम र गंगाको परिस्थित केलाएँ । कुसुमका गुरु तन्त्रमन्त्र मर्मज्ञ, ज्योतिषविद् श्रीसाधनादेखि श्मशान साधनाका व्याख्याता, सम्मोहन, अन्धविश्वासका पुरोधा थिए । कुसुम उनको वाग्जाल, मायाजालबाट समय रहँदै उम्किन सकिनन् । गंगाको हकमा उनका दुवै गुरु आधुनिक थिए उनीहरूलाई वास्तवमै कुनै कुराको ज्ञान थिएन । फगत आधुनिक गुरुहरू अरविन्दो, रमण महर्षि, जे. वृष्णमूर्ति रजनिशलगायत अन्य चिन्तक विचारक र केही मार्डन साइन्स एवम् मनोविज्ञानसम्बन्धी पुस्तक पढेर स्थापित भएका हुन् । कुरा यिनीहरू मनको गर्छन् । यिनीहरूको आफ्नै मन भने दाममा, काममा निमग्न हुन्छ । पहिलो गुरुबाट बेलैमा सजग नभएको भए आज गंगा पनि कुसुम झैं हुन पुग्थिन कि ?

अर्को एउटा घटनाको स्मरण, बौद्धमा व्यवसाय गर्ने एकजना मेरा साथी काठमाडौंकै एकजना बुद्ध पुरुषको कुचक्रमा परेर मारिए । सानो उमेरमै उनले धेरै उन्नति गरेका थिए । निकै पैसा कमाएका थिए, कुनै साथीले गुरुकहाँ पुर्‍याएछन् । कुरा त कुन गुरुले पो नराम्रो गर्छ ! उनी गुरुको मायाजालमा फस्दै गए । अविवाहित उनी आफ्ना अन्य दुई भाइसँग व्यवसायमा एकपछि अर्को खुड्किलो चढ्दै थिए । सामान्य पसलबाट ‘डिपार्टमेन्टल स्टोर' बनाउन सफल थिए । उनै गुरुले आफ्नै एउटी शिष्यासँग उनको बिहे गराइदिए । पछि पतिको हत्या भयो सम्पत्तिमा कब्जा भयो । अन्य दुई भाइ पुनः सानो पसलमा झरे । उनका भाइले मलाई सारा वृत्तान्त भने अहिले ती बौद्धमै व्यवसाय गरेर बसेका छन् ।

अध्यात्म यात्रामा हिँड्न इच्छुक कसैलाई हतोत्साहित गर्ने आसय होइन पंक्तिकारको, मात्र यस पवित्र संसारमा हुन सक्ने सम्भावित दुर्घटनाबाट सचेत गराउने उद्देश्य हो । पथिकले त्यसै हौसिएर बुद्धत्वको खोजीमा, अथवा कुण्डिलनी जागरणमा, वा शक्तिपातका पछाडि दौडिने कार्यमा नलागे सम्भावित दुर्घटनाबाट जोगिन सकिन्छ । इन्टरनेट र प्रिन्ट मिडियाको यस उन्नत युगमा अध्यात्मका सबैमार्ग, उपमार्ग, शाखा, प्रशाखाबारे घरमै बसीबसी नै जानकारी पाउन सकिन्छ । आफूलाई कस्ले आकर्षण गर्छ त्यससम्बन्धी अझ गहिरो अध्ययन गर्न सकिन्छ । त्यो विधाबारे आपूmले यावत् जानकारी आर्जन गरेपछि ‘यदि लाग्छ गुरु चाहिन्छ' भने त्यो बेला गुरु खोज्दै जानुस् । सेयरबजारको केही जानकारी नलिई त कोही पस्दैन त्यहाँ, विज्ञसँग जानकारी लिने गरिन्छ । अनिमात्र सेयर कारोबारमा ओर्लिइन्छ । गुरु खोजीमा पनि यो पद्धति अनुकरण गरे हुन्न र ?

कुनै पनि सद्गुरुले मात्र होइन सबै खाले गुरुले मञ्चबाट कहिल्यै भन्दैन, ‘म बुद्धत्व दिन सक्छु' । मञ्चबाट स्पष्ट भनिन्छ, म मार्ग देखाउन सक्छु, म पथ प्रदर्शक हो, यात्रा तिमीले आफैं गर्नुपर्छ, गुरु कृपाले होइन, तिम्रो साधनाले, लगन-निष्ठाले, तिमी आफ्नो अभीष्ट पाउन सक्छांै । यो त शिष्यको गुरुप्रतिको माया, प्रेम, सद्भाव, सम्मान र परम्परा हो कि शिष्यले भन्छ- ‘गुरुकृपाले मैले पाएँ ।' तर सद्गुरु बाहेकका गुरुले तपाईंलाई आफ्नो कक्षमा बोलाई शक्तिपात गर्ने, साक्षात्कार गराइदिने, ४० दिनमै कुण्डलिनी जगाइदिने प्रलोभन दिन्छ र तपाईं सदाको लोभी, यहाँ पनि आफ्नो यही चरित्रले फस्नुहुन्छ । न्यायको आँखाले हेर्ने हो भने दोषी तपाई पनि उत्तिकै हो ।

अध्यात्म पथिक एकजना अन्य मित्रको उद्गारबाट यो लेखको पूर्णतातिर लागौं । कुनै जमानामा गोरखापत्र संस्थानका कर्मचारी, पछि ‘बैंकर' भएका एकजना मित्र काठमाडौंकै एकजना स्थापित गुरुको शिष्य हुनुभयो । अहिले उहाँ पनि गुरु बन्नुभएको छ र २० वर्षपछि भेट हुँदा भन्नुभयो- ‘अध्यात्मको खोजीमा मेरो काठमाडौंमा रहेका दुईटा घर बिके, गुरुका आ श्रम बने । अब यही व्यवसायले नै मैले घर र आ श्रम बनाउनु छ । मैले दुई चारजनाको घर बिकाउँछु, जसरी मेरा गुरुले मेरो घर बिकाए र आफ्नो बनाए । म पनि उनकै चेलो हुँ, उनकै पथ अनुसरण गर्छु ।' होस गर्नुहोला कतै तपाईं यिनै गुरुको फेला पर्न पुगिराख्नु भएको त छैन ?